धेरैलाई सेयरमा गरिने लगानी सुनिश्चित आम्दानीको क्षेत्र हो र यसमा कुनै जोखिम हुन्न नाफैनाफा मात्र छ जस्तो लाग्छ । त्यसैले जस्तोसुकै कम्पनीले सेयर जारी गर्दा पनि किन्नेको अभूतपूर्व भीड लाग्छ । सरकारले समेत ‘समृद्धि र समुन्नति’ को एक मात्र आधार सेयर लगानीबाहेक अरू केही छैन भनेझैँ गरी स्थानीय, कर्मचारीजस्ता समूहलाई आरक्षणको व्यवस्था गर्ने नीति बनाएको छ । यसरी सरकारले पनि सेयर सहजै पाइँदैन र सेयर नभई समृद्ध हुन सकिँदैन भन्ने सन्देश दिन खोजेको देखिन्छ ।
विभागीय मन्त्रीसमेत जलविद्युत् कम्पनीको सेयर भएकालाई मात्र ज्वाइँ बनाउन र ज्वाइँ खोज्दै आउँछन् भन्दै सेयर लगानी गर्न खुला रूपमा आह्वान गर्छन् । सैद्धान्तिक रूपमा सेयरमा गरिने लगानी सबैभन्दा बढी जोखिमपूर्ण क्षेत्र हो ।
सेयरमा लगानी र जोखिम
सेयरमा लगानी भनेको मुनाफा मात्र होइन, कम्पनीको व्यावसायिक सफलता र असफलताको जिम्मेवारी एवम् त्यसबाट सिर्जित नाफाघाटामा हिस्सेदारी पनि हो । कुनै पनि व्यवसाय जोखिमपूर्ण हुन्छ र लगानीकर्ताले सोही जोखिम वहन र व्यवस्थापन गरेबापत प्रतिफलका रूपमा लाभांश प्राप्त गर्दछन् ।
धितोपत्र बजारमा सूचीकृत भएर कारोबार हुने कम्पनी र प्रिमियम मूल्यमा सेयर जारी भएको अवस्थामा मूल्यगत जोखिमसमेत थपिन्छ । यो बजार सिर्जित जोखिम हो । कम्पनीको व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिमभन्दा सेयरबजार (धितोपत्र बजार) ले सिर्जना गर्ने जोखिम बढी हुन्छ । त्यसकारण विश्वव्यापी रूपमै सेयरमा लगानी र सेयरबजारको मुनाफालाई उच्च जोखिमयुक्त मानिन्छ ।
हुन त यस्तै जोखिमसँगै प्रतिफल जोडिन्छ र त्यसले लगानीकर्तालाई जोखिम लिन प्रोत्साहन गर्दछ भने सेयरबजारलाई चलायमान बनाउँछ र पुँजीगत लाभ वा नोक्सानीको सिर्जना हुन्छ । सोझो अर्थमा सेयरमा लगानी गर्दा कमाउने मात्र होइन, गुमाउने सम्भावना पनि उत्तिकै हुन्छ ।
१. कम्पनीको व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिम ः कुनै पनि कम्पनीको सेयर खरिदसँगै सेयरधनीको हैसियतमा कम्पनीको सञ्चालन र व्यवस्थापनको जिम्मेवारी पनि स्वीकार्छ, जुन केही सञ्चालक वा व्यावसायिक व्यवस्थापन समूहमार्फत पूरा गरिन्छ । यसरी सञ्चालन र व्यवस्थापनमा प्रत्यक्ष सहभागिता नभए पनि सेयरधनीले धारण गरेको सेयरको अनुपातमा कम्पनीको व्यापार–व्यवसायको उतारचढाव, नीतिगत निर्णयजस्ता व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिम तथा नाफाघाटा वहन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
२. मूल्य घटबढको जोखिम : मूल्य घटबढको जोखिम सेयरबजार सिर्जित हुन्छ । पक्कै पनि अंकित मूल्यमा खरिद गरिएको सेयरमा मूल्यगत जोखिम कम हुन्छ तर शून्य हुन्न । उदाहरणका लागि सेयरबजारमा नेसनल, दिव्येश्वरी, खानीखोलालगायतका कम्पनीको सेयर मूल्य अंकित मूल्य रु. १०० भन्दा कम छ भने केहीको अंकित मूल्य हाराहारी छ । यी कम्पनीमध्ये अधिकांशको खुद सम्पत्ति अहिलेसम्म ऋणात्मक छ ।
विगतमा कैयन् विकास बैंक तथा वित्तीय संस्थाको सेयर मूल्यसमेत अंकित मूल्यभन्दा निकै तल पुगेको थियो । सेयरको मूल्य कम्पनीको आर्थिक अवस्था, व्यवस्थापन, विगतको लाभांश दर, अहिलेको प्रतिसेयर आम्दानी र सम्भावित अवस्था, कम्पनीको भविष्यको व्यावसायिक अवस्था आदिका आधारमा बजारमा कम्पनीको सेयरको माग तथा आपूर्तिले निर्धारण हुन्छ । तर सेयरको बजार मूल्य सैद्धान्तिकसँगै कम्पनीप्रतिको आमधारणा र अन्य धेरै कुराले छिटोछिटो तलमाथि हुन सक्छ । यही मूल्यमा हुने उतारचढावको जोखिम वहन गरेबापत लगानीकर्ताले पुँजीगत लाभ वा नोक्सानी व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ ।
३. नीतिगत जोखिम : लगानी गरिएको कम्पनी र त्यसले प्रदान गर्ने वस्तु तथा सेवाप्रति सरकार तथा नियामक निकायको नीतिले कम्पनीको व्यापार व्यवसायका साथै सेयरबजारमा ठूलो प्रभाव पार्छ । प्रत्येकपटक नयाँ सरकार बन्ने समयमा र राष्ट्रबैंक, बिमा समिति, धितोपत्र बोर्डले ल्याउने नीतिगत व्यवस्थाले कम्पनीको व्यावसायिक क्षमता र सेयर बजारमा केही न केही प्रभाव पर्दै आएको छ । जलविद्युत् क्षेत्रमा सरकारको प्राथमिकता रहे तापनि नियमनको अभाव र विद्युत् आयोजनाको लाइसेन्स अवधि सकिएपछि आयोजना र कम्पनीको अवस्थासम्बन्धी अन्योल छ ।
४. अन्य जोखिम : लगानीकर्ता र कारोबारीहरूको व्यक्तिगत लगानी बानीका कारण पनि थप जोखिम सिर्जना भइरहेको हुन्छ । नेपालका सेयर बजार वित्तीय परिसूचकभन्दा भित्री सूचना र हल्लाको भरमा निर्देशित हुँदा जोखिम बढाउनुका साथै बिनाकारण बजार निकै तलमाथि हुने गरेको छ । सीमित व्यक्ति तथा संस्थाहरूको भित्री सूचनामा विशेष पहुँच सबैभन्दा ठूलो जोखिम हो । यसले सीमित व्यक्तिहरूले पहिले नै कम्पनी र नीतिगत सूचना प्राप्त गरी आफूअनुकूलको परिस्थिति सिर्जना गर्दै अप्राकृतिक तरिकाले थप लाभ लिन्छन् ।
सन् २०१०/११ मा बंगलादेशको सेयरबजारमा आएको तीव्र उतारचढावले ९ लाख ६० हजार बंगालीले पैत्रिक सम्पत्तिसमेत गुमाएका घटनालाई यहाँ स्मरण गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ । पीडित बंगालीका लागि अहिले पनि त्यहाँ जारी हुने कुनै पनि सेयरमा २० प्रतिशत विशेष आरक्षण दिइएको छ । तैपनि ७ वर्षअघिको पीडामा भर्पाई हुन सकेको छैन । त्यस्तै सन् २०१५/१६ मा चिनियाँ सेयरबजारमा पनि यस्तै संकट आएको प्रसंग बिर्सनु हुन्न । संसारभरका सेयरबजारमा बंगलादेश र चीनमा आएका जस्ता साना–ठूला संकट आएर घर न घाटको बनाएको घटना हरेक वर्ष जस्तो दोहोरिरहेको हुन्छ ।
सेयर आरक्षण र जोखिम हस्तान्तरण
सरकार र आमलगानीकर्ताले कम्पनीद्वारा पुँजी जुटाउन अंकित मूल्यमा प्राथमिक सार्वजनिक निष्कासन (आइपिओ) गरेको सेयरलाई जोखिमरहित मान्दै आएका छन्। हो, यसमा खरिद गर्दाको लागत मूल्यको जोखिम कम हुन्छ । सबै लगानीकर्ताले अंकित मूल्यमा सेयर खरिद गरेका हुन्छन् । यति हुँदा पनि कम्पनीको व्यवसाय, व्यवस्थापन, मुनाफासँग जोडिएको आधारभूत जोखिम जोडिएको हुन्छ । यस्तो जोखिम प्रत्येक लगानीकर्ताले सामूहिक रूपमा आफूले धारण गरेको सेयरको अनुपातमा सकार्नुपर्ने हुन्छ ।
सेयर किन्दैमा प्रतिफल सुनिश्चित हुँदैन र यसमा जोखिम हुन्छ । यसलाई पूरै बेवास्ता गरी जलविद्युत् तथा उत्पादनमूलक कम्पनीमा लगानी गर्नु स्थानीय बासिन्दाको कर्तव्य र अधिकार हो भनेजसरी सेयर र अन्तर्निहित जोखिमका बारेमा सामान्य जानकारीसमेत नभएका आममानिसलाई सेयरमा लगानी गर्न आह्वान गरिएको छ । साथै उद्योग वा आयोजना प्रभावित स्थानीय बासिन्दा, कर्मचारीलाई निष्कासन हुने सेयरमा आरक्षणको वा प्राथमिकताको व्यवस्था गरेर आकर्षित गरिएको पाइन्छ ।
धितोपत्र निष्कासन तथा दर्ता नियामावली, २०७३ को परिच्छेद ३ नियम ९ उपनियम ४ मा संगठित संस्थाले आफ्नो जारी पुँजीको दस प्रतिशतसम्मको सेयर उद्योग र आयोजना प्रभावित क्षेत्रका बासिन्दालाई बिक्रीवितरण गर्नका लागि छुट्ट्याउन सक्ने उल्लेख छ । यसरी प्रभावित क्षेत्रका बासिन्दालाई बिक्रीवितरण गरेको सेयर सार्वजनिक निष्कासन भएको सेयर बाँडफाँट भएको मितिले तीन वर्ष पूरा नभएसम्म अरू कसैलाई बिक्री वा हस्तान्तरण गर्न पाइने छैन ।
लगानीमा प्रतिफल सुनिश्चित भएको अवस्थामा कानुनी आरक्षण उपयुक्त होला तर जतिसुकै सुनिश्चित अवस्थामा समेत सेयरमा लगानी केही न केही जोखिम जोडिने कुरालाई बेवास्ता गर्न सकिन्न । अझ स्थानीयलाई आरक्षण र सम्पत्ति सुरक्षाको बहानामा तीन वर्षसम्म जोखिम वहन गर्न बाध्य पारिनु गलत हुन सक्छ ।
सरकारले सेयरमा लगानीमार्फत समृद्धिको नारा दिइरहँदा स्थानीयलाई जोखिम हस्तान्तरण गरिरहेको पक्ष पनि बिर्सनु हुँदैन । साँच्चै समृद्धि चाहेको हो भने कम्पनी घाटामा गएको अवस्था र धितोपत्र बजारमा अंकित मूल्यभन्दा बजार मूल्य कम भएको अवस्थामा सरकार वा कम्पनीले पुनः खरिद (बाई ब्याक) को सुनिश्चितता, जोखिम व्यवस्थापनका लागि बैकल्पिक उपायसमेत प्रदान गरिनुपर्छ ।
लगानीमा प्रतिफल सुनिश्चित भएको अवस्थामा कानुनी आरक्षण उपयुक्त होला तर जतिसुकै सुनिश्चित अवस्थामा समेत सेयरमा लगानी केही न केही जोखिम जोडिने कुरालाई बेवास्ता गर्न सकिन्न । अझ स्थानीयलाई आरक्षण र सम्पत्ति सुरक्षाको बहानामा तीन वर्षसम्म जोखिम वहन गर्न बाध्य पारिनु गलत हुन सक्छ ।
जोखिम विश्लेषण र व्यवस्थापन
कुनै पनि कम्पनीको सेयर किन्नुअगाडि उल्लिखित जोखिमको अध्ययन र विश्लेषण गर्नुपर्छ । अंकित मूल्यमा प्राप्त सेयरमा तुलनात्मक रूपमा मूल्यगत जोखिम कम होला तर कुनै पनि सेयर जोखिमरहित हुँदैन । बिना अध्ययन–विश्लेषण लहलहैमा लगानी तथा कारोबार गर्ने बानीले निकै ठूलो जोखिम निम्त्याउँछ ।
प्रत्येक व्यक्तिको जोखिमवहन, विश्लेषण र जोखिम व्यवस्थापन क्षमता फरक हुन्छ, जसलाई सूचनामा पहुँच, लगानी अवधि र उद्देश्य, अपेक्षित प्रतिफल, लगानी र वैकल्पिक रकमको स्रोतजस्ता कुराले प्रभाव पार्छ । तर आमलगानीकर्ता न आफ्नो जोखिमवहन क्षमताको आंकलन गर्दछन्, न जोखिम व्यवस्थापनको लागि तयार हुन्छन् । कतिसम्म जोखिम लिएर कति प्रतिफल खोजेको र विविध कारण सिर्जना हुनसक्ने जोखिमको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने सामान्य जानकारी नराखी हल्लाको भरमा लगानी गर्ने प्रवृत्ति छ ।
कम्पनी, नियामक र सरकारले समेत सेयर निष्कासन वा बजारको सम्बन्धमा सम्भावित जोखिम र जोखिम व्यवस्थापनका उपाय सम्बन्धमा सचेतना फैलाउन र सजग गराउन आवश्यक ठान्दैनन् । विशेषगरी अंकित मूल्यमा आइपिओ निष्कासन हुँदा कम्पनीको व्यावसायिक क्षमता र जोखिमसम्बन्धी सामान्य कुरासमेत नबुझी लगानी गर्न हौसिन्छौं भने धितोपत्र बजारमा सेयरको मूल्य सामान्य तलमाथि हुनेबित्तिकै किनबेच गर्न हतारिन्छौं । यसरी कम्पनी र बजार सिर्जित जोखिमसँगै व्यक्तिगत लगानी व्यवहारका कारण थप जोखिम निम्त्याइरहेका हुन्छौं ।
यसको साथै जोखिमको प्रकृति सम्बन्धित पक्ष जस्तो कम्पनीको व्यावसायिक अवस्था वा सेयरबजारको आधारमा पनि विश्लेषण र व्यवस्थापन विधि फरक हुनसक्छ । कम्पनीको आधारभूत पक्षहरू जस्तै व्यावसायिक अवस्था, संचालक र व्यवस्थापन समूह, नीतिगत र कानुनी व्यवस्था, वित्तिय अवस्था र सूचकहरू, प्राकृतिक र प्राविधिक पक्षहरूको साथै सेयरबजारमा उक्त कम्पनीको सेयरको माग तथा आपूर्तिको अवस्था विश्लेषण गर्न प्राविधिक औजारको प्रयोग गर्न सकिन्छ । यस्तै लगानीको अवधि र उद्देश्यको आधारमा औसत लागत व्यवस्थापन, घाटा व्यवस्थापन वा मुनाफा सुरक्षित (स्टप लस वा प्रफिट बुक) का उपाय अपनाउनुका साथै कतिपय अवस्थामा एउटा कम्पनीबाट लगानी अर्को कम्पनीमा सार्नुपर्ने हुन्छ ।
समग्रमा सेयरमा लगानी गर्दा र सेयरबजारमा किनबेच गर्दा त्यसमा अन्तर्निहित जोखिम, कम्पनीको आर्थिक अवस्था, देशको आर्थिक तथा राजनीतिक अवस्थाका साथै आफूले वहन गर्न सक्ने जोखिमलाई ध्यान दिएर विश्लेषणसहित लगानी वा कारोबार गर्नु जोखिम व्यवस्थापनको व्यावहारिक सूत्र हुनेछ । सेयर बजार जोखिमपूर्ण हुन्छ, जोखिमबापत नाफा वा नोक्सान हुन्छ । त्यसैले आफ्नो जोखिम वहन क्षमता विश्लेषण गरेर मात्र कारोबार गर्नुपर्छ ।
आरक्षण वा अंकित मूल्यमा, विगतमा भन्दा निकै सस्तो मूल्यमा, कम्पनीले हकप्रद र बोनस दिँदैछ भन्ने आधारमा जोखिम विश्लेषण र व्यवस्थापनका तयारी विना लगानी गर्दा मुनाफाभन्दा सबै लगानी खरानी हुने सम्भावना अधिक रहन्छ । त्यसैले त बुढापाकाले भनेजस्तो घाँटी हेरेरमात्र हाड निल्नुपर्छ ।
नेपाल समय अनलाइनमा २०७५ कातिक २६ गते सेयर बजारमा कस्ता जोखिम छन् ? लगानी कसरी सुरक्षित गर्ने ? शीर्षकमा प्रकाशित
https://nepalsamaya.com/news/6352