लगानीकर्ताहरूका झिनामसिना कुराहरू

कोभिड–१९ बाट अर्थतन्त्रसँगै धितोपत्र बजार पनि प्रभावित हुन्छ नै । प्रभावको प्रकृति र गहिराइ सूचीकृत कम्पनीहरूमा बन्दाबन्दीको प्रभाव, त्यसपछिको व्यावसायिक अवस्था, मुनाफा र लाभांश क्षमतासँगै लगानीकर्ता र कारोबारीहरूको मनोबलमा निर्भर हुनेछ । प्रकाशित वित्तीय विवरणहरूले कम्पनीहरूको मुनाफा र व्यवसायमा प्रभावसहितको धूमिल तस्बिर पस्केको छ, तर वास्तविकता अनिश्चित र अन्योलपूर्ण छ ।

राज्यको अत्यावश्यकबाहेकका सेवा बन्द र बन्दाबन्दीसँगै २०७६ चैत १० देखि बन्द सेयर बजार पचासौं दिन २०७७ वैशाख ३० गते खुलेर पुनः जेठ १ गतेबाट बन्द छ । बजार बन्द हुनुमा बन्दाबन्दीसँगै क) विश्वस्तरीय र पूर्ण स्वचालित भनिए पनि विद्यमान प्रणालीमा किनेको सेयर र बेचेको पैसा भुक्तानी तथा राफसाफका लागि भौतिक उपस्थिति वा तेस्रो पक्षको सेवा लिनैपर्ने कारोबार र राफसाफका प्रणालीगत कमजोरी, ख) आमलगानीकर्ताको प्रविधिगत ज्ञान र पहुँचमा कमीले अनलाइन प्रणालीको न्यून प्रयोगजस्ता अनेक प्राविधिक र व्यवहारिक कारणहरूसमेत जिम्मेवार छन् । हुन त आमलगानीकर्ताहरूको हितमा बन्द भनिएको धितोपत्र बजार तिनको स्वस्थ सहभागिताको सम्भावना नहुँदै किन खुलाइयोे र पुनः बन्द गरियो, आधिकारिक जवाफ आएको छैन् । अनलाइन कारोबार र विद्युतीय भुक्तानीको व्यवस्थासहित खुला भनिएको बजारलाई दुई दिनको कारोबारले जिस्क्याउँदै अनुमान र यथार्थताबीचको गहिरो खाडल रहेको प्रस्ट्याएको छ । बोर्डले तत्काल यथार्थताको अध्ययन, प्रणालीको छानबिन गरी तथ्य बाहिर ल्याउनुपर्छ । निर्णयमा परिपक्वता ल्याउनुपर्छ ।

यस विषम परिस्थितिमा आउने नेपाल धितोपत्र बोर्ड (धिबो) को आगामी नीति तथा कार्यक्रमले जुनसुकै विषम परिस्थितिमा सहजै कारोबार गर्न सकिने पूर्ण स्वचालित कारोबार प्रणालीको सुनिश्चिता दिनैपर्छ । यस्तै बन्दाबन्दीबाट प्रभावित कम्पनीको व्यवसाय, मुनाफा र लाभांशसँगै अस्वस्थ मूल्यान्तरको दोहोरो मारमा परेका लगानीकर्ताहरूलाई बजारमा टिकाउने, नयाँ लगानीकर्ता भित्र्याउने र धितोपत्रको माग र आपूर्ति सन्तुलनका कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गर्नैपर्छ । यस्तै विगतदेखि समाधान हुन बाँकी लगानीकर्ताका निम्न झिनामसिना समस्याहरूको व्यावहारिक समाधान, दरिलो नियमन, व्यापक पहुँच र स्वस्थ बजारको प्रत्याभूति हुन सके आहत लगानीकर्ताहरूको अनुहार केही उज्यालिनेछ ।

नीतिगत स्पष्टता र सम्मानजनक पेसा-व्यवसाय

१. समग्र धितोपत्र बजारलाई कसरी हेर्ने ? कसरी अगाडि बढाउने ?; व्यवसायिक कर, पुँजीगत लाभकर वा लाभांश कर के, कसरी र कति ?; पुँजी निर्माण, लगानी वा धितोपत्र कारोबार के र कसरी ?; पेसा वा व्यवसाय ? भन्ने स्पष्टताका लागि सरकारसँग समन्वय गर्दै सोही अनुसारको नीतिको व्यावहारिक कार्यान्वयन गराउने ।

२. धितोपत्रको लगानी वा कारोबार आयको कानुनी र व्यावहारिक मान्यतासँगै गर्वका साथ लगानीकर्ता र कारोबारीको पहिचानसहित सम्मानजनक जीवनयापनको वातावरण बनाउने । धितोपत्रबाट जति नै आय भए पनि ऋणका लागि अन्य आय चाहिने व्यवस्थाको समाधान खोज्ने ।

सूचना, सचेतना र समानता

१. धितोपत्रको मूल्य निर्धारण र लगानी-कारोबार निर्णयको आधार सूचना, पहुँच र शुद्धता भएको तथ्यलाई मनन गर्दै बोर्ड वा नेप्सेमा सूचीकृत कम्पनीका व्यावसायिक र वित्तीय सूचनाहरू एकीकृत र व्यवस्थित भण्डारणको व्यवस्था गरी लगानीकर्ताहरूको शुद्ध सूचनामा सहज र समान पहुँच कायम गर्ने ।

२. कम्पनीको व्यावसायिक र वित्तीय सूचनामा शुद्धता, यथार्थपरकता, पर्याप्तता र एकरूपताका लागि त्रैमासिक विवरणको ढाँचामा पुनरावलोकन गर्दै विभिन्न उपसमूहका कम्पनीहरूको विवरणमा एकरूपता, सार्वजनिक सूचनाप्रति कम्पनीका सम्बन्धित पदाधिकारीलाई जिम्मेवार बनाउँदै र गलत सूचना प्रवाहबाट हुने हानि–नोक्सानीमा क्षतिपूर्ति तथा कारबाहीको व्यवस्था, सार्वजनिक सूचनाको पर्याप्तता, यथार्थता र शुद्धताको परीक्षणको व्यवस्था गर्ने । निगरानी (भिजिलेन्स) का लागि विशेष सफ्टवेयर र क्षमताको विकास गर्ने ।

३. सूचनामा विशेष पहुँच (भित्री सूचना) तथा गलत सूचनाका आधारमा मूल्य र कारोबार प्रभावित पार्ने कार्यको नियमन, नियन्त्रण र कारबाही गर्ने ।

४. सेयरमा लगानी र कारोबार, अन्तरनिहित जोखिम, जोखिम व्यवस्थापन, व्यक्तिगत जोखिमवहत क्षमता, लागत र प्रतिफलसम्बन्धी व्यावहारिक ज्ञानका लागि बोर्डको नेतृत्वमा लगानीकर्ता सचेतना र तालिम पाठ्यक्रम र निर्देशिकाको विकास, व्यावहारिक तालिम, तालिमहरूलाई नियमन, लाइसेन्स-पूर्वस्वीकृतिको व्यवस्था गर्ने ।

५. विभिन्न क्षेत्रका कम्पनीका सेयरधनीहरू मात्र होइन, एकै कम्पनीका सेयरधनीहरूबीच समेत अधिकार, जिम्मेवारी, लगानी र प्रतिफलमा असमानता, विभेद र द्वन्द्व हटाउन; बजारमूल्यमा अनावश्यक चलखेल, मुनाफा वितरणमा द्वन्द्व रोक्न र समग्र पुँजीबजारको दीर्घकालीन विकासका लागिसमेत जलविद्युत्, उत्पादन, होटलमा जस्तै बैंक तथा वित्तीय संस्था, बिमा क्षेत्रमा पनि संस्थापक र सर्वसाधारणबीचको कानुनी विभेद अन्त्य गर्ने ।

प्रविधिगत समस्या र डिजिटल डिभाइड

१. पुँजीबजारमा प्रविधिको उपयोगबाट सहजतासँगै बढ्दो लागत, तथ्यांक भण्डारण, सुरक्षा र उपयोग तथा प्रविधिकै दुरुपयोगबाट लगानीकर्तामा हुने हानि, बजार सञ्चालन र व्यवस्थापनमा आइपर्ने चुनौतीका साथै डिजिटल डिभाइडबाट बजार पहुँच वा बहिष्करणको सम्भावनालाई प्रभावकारी ढंगले सम्बोधन गर्ने । प्रविधिकै दुरुपयोग गर्दै सीडीएसले लगानीकर्ताको जानकारी-स्वीकृतिबिना डिम्याट खाताबाट सेयर झिक्ने, मर्चेन्ट बैंकरले बैंक खातामा पैसा राख्ने र झिक्ने कामलाई नियन्त्रण गर्ने ।

२. पूर्ण अभौतिक धितोपत्र बजारका लागि हालसम्म भौतिक रूपमा धारित सबै सेयर, प्राप्त हकप्रद वा बोनससमेत एकमुस्ट भौतिक नै बेच्ने तर क्रेताले अभौतिक पाउने व्यवस्था गर्दै भौतिक सेयरको व्यावहारिक समस्या समाधान गर्ने । सेयर रजिस्टारहरूबाट कायम बोनस र हकप्रदको भौतिक-लिखित प्रमाणपत्र प्रमाणित र उपलब्ध गराउनुपर्ने ।

३. लगानी क्षमता र ज्ञान भएका तर प्रविधिगत ज्ञान र पहुँच नभएकाहरूका लागि हेल्प डेक्स वा वैकल्पिक व्यवस्थाबाट पहुँच कायम गर्ने ।

कारोबार र बजार सञ्चालन

१. नेपाली लगानीकर्ता-कारोबारीहरूको आवश्यकताअनुरूपको भौतिक उपस्थितिबिना विश्वसनीय, सहज र सुलभ तरिकाले कारोबार र राफसाफ विद्युतीय माध्यमले हुने पूर्ण स्वचालित (अटोमेटिक) र पूर्ण कारोबार (कम्प्लिट) प्रणाली कार्यान्वयनमा ल्याउने । यसमा अनावश्यक तेस्रो पक्षहरू (भुक्तानी प्रणाली, डाटा सेन्टर) को सहभागिता र पहुँच निरुत्साहित गर्ने । धरौटी राख्नुपर्ने व्यवस्थाको व्यावहारिक समाधान खोज्ने ।

२. बजार पुँजीकरण र सूचकांकको विश्वसनीयता कायम गर्न पारदर्शिता, विधिमा एकरूपता कायम गर्नुका साथै बाँडफाँड नीतिमा पुनरावलोकन; आईपीओ, हकप्रद र बोनसको बाँडफाँड र सूचीकरण; मर्ज वा प्राप्ति गरेका कम्पनीको सूचीकरण र ओपनिङ प्राइस गणनामा आवश्यक निर्देशन र नियमन गर्ने ।

३. स्वीकृत विवरणपत्रअनुसार कोष परिचालन नगर्ने, खुद मूल्य अंकित मूल्यभन्दा २० प्रतिशत कम कायम गर्ने म्युचुअल फन्ड व्यवस्थापक र सुपरभाइजरलाई सशक्त कारबाही तथा कोषको खोरजी गर्दै रकम फिर्ता गराउने ।

४. फन्ड व्यवस्थापकहरूलाई सुनिश्चित शुल्कको सट्टा वार्षिक ०.२५ प्रतिशत व्यवस्थापन शुल्क (एएमसी) र मुनाफामा १० प्रतिशतको हिस्सेदारी (प्रफिट सेयरिङ) को व्यवस्था गर्ने । कोषको व्यवस्थापन तथा सुपरिवेक्षण स्वतन्त्र मर्चेन्ट बैंकरबाट गराउने ।

५. ऋणपत्र (डिबेन्चर) को सहज, व्यावहारिक र प्रभावकारी कारोबारका लागि विद्यमान व्यावहारिक, कानुनी र प्रणालीगत समस्या समाधान गर्ने, सो नहुँदासम्म डिबेन्चर निष्कासनमा रोकका लागि पहल गर्ने ।

पहलकदमी र समन्वय

१. करसँग सम्बन्धित करको दर, लागत–लाभ र कर, अग्रिम र अन्तिम कर भन्ने सदाका लागि निरुपण गर्न आवश्यक पहलकदमी लिने ।

२. उच्चदरको अनपेक्षित सट्टेबाजीलाई निरुत्साहन र दीर्घकालीन लगानी प्रोत्साहन गर्न सेयरधारण अवधिका आधारमा फरक दरमा लाभकर, लागत गणनामा मुद्रास्फीतिको समायोजन, पुँजीगत लाभकरलाई अन्तिम हुने कानुनी सुनिश्चिताका लागि पहल र समन्वय गर्ने ।

३. धेरै कम्पनीलाई सूचीकरणमा प्रोत्साहन, बजार विविधीकरण र सन्तुलन कायम गर्न तथा सेयरधनीहरूले प्रतिफल हात पार्न ४० प्रतिशत हाराहारी कर तिर्दै करछुट पाएका म्युचुअल फन्डहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपरेको परिप्रेक्ष्यमा कम्तीमा धितोपत्र बजारमा सूचीकृत कम्पनीलाई लाभांश कर छुट गराउँदै व्यक्तिगत लगानीकर्ता र म्युचुअल फन्डलाई समान व्यवहार गर्ने ।

४. अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलनविपरीत लिइँदै आएको बोनस सेयरमा लाभांश कर छुटका लागि पहल गर्ने ।

५. निश्चित मितिको सन्दर्भ मूल्यबिनाको भारित औसत लागत गणना विधिले सिर्जित लागत र करगत समस्याहरू जस्तै, क) मर्ज वा प्राप्ति अगाडि र पछाडिको सेयरको पहिचान र कर गणना, ख) सूचीकरण नहुँदै पहिले मूल र पछि हकप्रद वा बोनस सेयर बिक्रीको लागत र लाभकर, ग) बिओ ट्रान्सफर समस्यासमेतको दीर्घकालीन समाधानका लागि विद्यमान लागत गणना प्रणाली-सफ्टवेयरमा परिमार्जन, लाभ गणनालाई पूर्ण स्वचालित बनाउन र निर्धारित कर नै आधिकारिक र अन्तिम हुने कानुनी व्यवस्था गर्दै लगानीकर्ताको अनिश्चित करको दायित्वबाट छुट्कारा दिन सम्बन्धित पक्षहरूसँग समन्वय र नेतृत्व लिने ।

६. म्युचुअल फन्डमा सहभागी व्यक्तिगत लगानीकर्तालाई आयकरमा छुटको व्यवस्थाका लागि पहल गर्ने । ७. सेयरधितो कर्जा र मार्जिन कलमा लचकताका लागि केन्द्रीय बैंकसँग पहल गर्ने ।

अन्य

१. निकै लामो समयदेखिको बैंक-सहायक कम्पनीलाई धितोपत्र कारोबारको अनुमति, बुक बिल्डिङ, मार्केट डिलर जस्ता अन्योलता तत्काल निरुपण गर्ने ।

२. नेप्से, सीडीएससी, मर्चेन्ट बैंकर, ब्रोकरहरूलाई सार्वजनिक सेयर निष्कासन, नेप्सेमा सूचीकरण र कारोबार गराउने ।

३. बोनस र हकप्रद सेयरको बुकक्लोज मिति परिवर्तन गरी सभाले पारितपछि रेकर्ड डेट कायम गर्ने ।

४. अक्सन मार्केट सुरु गराई सर्ट सेल, क्लोजआउटलाई व्यवस्थापन र नियमन गर्ने ।

जोखिमपूर्ण बजारमा दोहोरो मारमा परेका लगानीकर्ताहरूलाई बोर्डले प्रत्यक्ष उल्लेख्य राहत दिन त नसक्ला, तर उल्लिखित बुँदाहरूको व्यावहारिक कार्यान्वयन गर्दै स्वस्थ प्रतिस्पर्धा, दिगोपन, सहजता र समानताको सुनिश्चित गर्न सक्नेछ ।

काराेवार दैनिकमा २०७७ जेठ ४ गते प्रकाशित, https://www.karobardaily.com/news/idea/32101