सेयर बजारमा सशक्त मोलमोलाइयुक्त क्षमता राख्ने क्रेता तथा विक्रेता हुने भएकाले यो अत्यन्तै गतिशील, उतारचढावपूर्ण, संवेदनशील र जोखिमपूर्ण हुन्छ । सामान्यत: क्रेता र विक्रेता सामान्य रहेको नियमित अवस्था (रेगुलर मार्केट), विक्रेता हाबी भएको तीव्रता (बुल मार्केट) र क्रेता हाबी भएको मन्दी (बियरिस मार्केट) देख्न सकिन्छ । यी तीनै अवस्था एउटा चक्रमा घुमिरहन्छन् । प्रत्येक अवस्थामा व्यक्तिगत लगानी क्षमता तथा कारोबार रणनीतिअनुसार किन्ने, बेच्ने वा तटस्थ रहने विकल्प हुन्छ ।
लगानीकर्ताहरू सदैव सेयरको मूल्य बढेको देख्न चाहे पनि राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय, देशीय आर्थिक–सामाजिक अवस्था, सरकारी नीति, माग तथा आपूर्तिको अवस्था, वैकल्पिक लगानीका क्षेत्रमा पाइने मुनाफा र लगानीकर्ता एवम् कारोबारीको मनस्थिति आदिले मूल्य प्रभावित हुन्छ । बुल बजारमा (१) लोभलालचले किन्न उक्साउँछ, (२) पैसा जोगाउन गाह्रो हुन्छ र (३) विक्रेता हाबी हुन्छन् । बियरिसमा (१) कारोबारी सेयरको घट्दो मूल्यबाट त्रसित हुन्छ, (२) भएको सेयर जोगाउन निकै गाह्रो हुन्छ, (३) बजारमा क्रेता हाबी हुन्छन् । बुल र बियरिस सेयर बजारका अविभाज्य हिस्सा भएकाले एकले अर्कोलाई पछ्याउने र निम्त्याउने समेत गर्छन् । बुल र बियरिस दुवै अवस्थामा लगानीकर्ता र कारोबारीहरूलाई फसाउन निहित स्वार्थ भएको समूहले पासो (ट्र्याप) थाप्छन् । त्यसैले तुलनात्मक रूपमा ‘बियरिस ट्र्याप’ बढी हानिकारक वा जोखिमपूर्ण हुन्छ ।
बियरिस अवस्था
‘बियरिस’ भनेको बजारको घट्दो अवस्था हो । कारोबारीहरू हतोत्साही, निराश, त्रसित र अन्योलपूर्ण बनेर नकारात्मक मनोबलयुक्त मनस्थिति बनाई भविष्यमा बजार थप घट्ने सोचमा नोक्सानी कम गर्न आतुर हुन्छन् र बजारमा घाटाको सम्भावना मात्र देख्छन् । धेरैले स्विकारेको परिभाषाअनुसार बजार ६० दिनसम्म घट्दो अवस्थामा रहेर २० प्रतिशत वा सोभन्दा बढीले घटेको अवस्थालाई बियरिस मानिन्छ, तर २० प्रतिशतभन्दा बढीले घटेको अवस्था दुई महिनाभन्दा कम कायम रहेमा करेक्सन मानिन्छ । बियरिस अवस्थामा लगानीकर्ताहरूले बजारप्रतिको भरोसा गुमाउँछन् र सेयरको मागमा निकै कमी आउँछ । अर्थतन्त्रमा मन्दी, उच्च बेरोजगारी र उच्च मुद्रास्फीतिको अवस्थामा यस्तो स्थिति देखा पर्छ ।बियरिस अवस्था (१) लामो अवधि, (२) नियमित वा मौसमी (सिजनल) र (३) निकै छोटो हुन सक्छ । बढ्दो (बुल) को अन्त्य आकलन गर्न नसकिएजस्तै बियरिसको पनि सुरु वा अन्त्य कुन बिन्दुमा कहिलेबाट हुन्छ, आकलन र यकिन गर्न सकिन्न ।
बियरिस कि करेक्सन ?
चालू आर्थिक वर्षको पहिलो दिन १५८३.५७ बाट बढ्दै २०७४ साउन २३ मा १६६७.९४ उच्च बिन्दु कायम गरेको नेप्से परिसूचक साउन २२ गतेदेखि घट्दै २०७४ चैत ८ गते १२२०.४४ न्यूनतम बिन्दुमा पुगेको छ । यसरी परिसूचक वर्षको उच्च बिन्दुबाट करिब २६.८३ प्रतिशतले घटेको देखिन्छ । यसबीचमा सामान्य उतारचढाव पनि भएको छ । यस आवको न्यूनतम बिन्दु १२२०.४४ मा समेत कारोबार रकम बढ्दै ४४ करोड रुपैयाँको हुनुले बजार सिजनल बियरिस, बियिरसको मध्य वा अन्तिम बिन्दु भन्ने निश्चित देखिँदैन । अझ सस्तोमा पाए जति कित्ता पनि किन्ने क्रेता देखिँदा बजारमा लगानीकर्ताहरूको भरोसा कायम रहेको अवस्थामा कतै आमलगानीकर्ता फसाउन थापिएको ‘बियरिस ट्र्याप’ हो कि भन्ने आशंकासमेत देखिएको छ । आवको उच्च बिन्दुबाट घटेको बजार परिसूचकका आधारमा भने अहिलेको अवस्थालाई बियरिस मान्नुपर्ने हुन्छ, तर अन्य सूचकहरूले सिजनल बियरिस वा करेक्सनको अवस्थालाई समेत इंगित गरेको छ ।
बियरिस ट्र्याप
आमलगानीकर्ताहरू बुल ट्र्यापमा पर्नेमा सचेत हुन्छन्, तर बियरिस वा सामान्य अवस्थामा सस्तोमा किन्न पासो थापिने सम्भावना र यथार्थलाई अस्वीकार गर्छन् । सैद्धान्तिक रूपमा ‘बियरिस ट्र्याप’ भन्नाले बजारको बढ्दो वा बढ्ने सम्भावनालाई दिग्भ्रमित पारेर वा बियरिसको सङ्केत गराएर सेयर बेच्न उक्साउनु हो । मूल्यमा गिरावट आउने परिस्थिति तयार गरी सस्तोमा अरूसँग रहेको सेयर किन्न यस्तो विधि अपनाइन्छ । पासो थाप्नेको जालमा परेर सेयरधारकहरू मूल्य साँच्चै घट्छ भन्ने कुरामा विश्वस्त हुँदै भएको सेयर बेचेर अझ कम मूल्यमा किन्ने योजना बनाउँछन् । तर, विडम्बना न त बजार मनोगत न्यूनतम बिन्दुमा पुग्छ, न त कम मूल्यमा सेयर किन्न सफल हुन्छ । बेचेकोमा पछुताउनु वा बेचेको मूल्यभन्दा बढी मूल्यमा किन्नुको विकल्प रहन्न । तथ्यांक र बजार विश्लेषणका आधारमा ‘बियरिस ट्र्याप’ केही आकलन गर्न सम्भव भए पनि सामान्यत: अल्पकालीन अवस्थालाई हेरेर बजार साँच्चैको ‘बियरिस’ वा ‘बियरिस ट्र्याप’ भन्न गाह्रो हुन्छ ।
‘बियरिस ट्र्याप’ बाट बच्ने उपाय‘बियरिस ट्र्याप’बाट बच्न बजारको गहन विश्लेषण र यथार्थ आकलन हो । यसका लागि विगतको तथ्यांक, कारोबारको स्वाभाविकता, घट्दो र उतारचढाव अवस्थाको अध्ययन गर्नुपर्छ । किन्नेले कसरी किनिरहेको छ ? आज बेचेको सेयर पुन: बिक्री मूल्यभन्दा कममा खरिदको सम्भावना र क्षमता हुन्छ वा हुँदैन ? केलाइनुपर्छ । बजार विश्लेषणबाट बियरिस देखिएमा रणनीतिअनुसार (१) घाटा कम गर्ने, (२) भएको सेयर बेचेर अन्यत्र लगानी वा बचत गर्ने, (३) अहिले बेचेर पछि सस्तोमा किन्ने विकल्प रोज्न सकिन्छ । तर, बजारमा पासो थापिएको अवस्था वा पुन: किन्न नसकिने अवस्थामा आफूसँग भएको सेयरलाई बचाउन सक्नुमै बुद्धिमानी हुनेछ ।जसरी बढ्दो बजारमा पैसा जोगाउन गाह्रो हुन्छ, घट्दो बजारमा सेयर जोगाउन त्यत्तिकै गाह्रो हुन्छ । अझ पासो थापिएको अवस्थामा बेच्न उक्साहित पारिन्छ । यस्तो अवस्थामा लगानीकर्ताले निम्न उपाय अपनाउन सकिन्छ :
१. लगानी वा कारोबार रणनीति पुनरावलोकन : बजारको वास्तविक अवस्था, आफ्नो पोर्टफोलियो र कम्पनीहरूको आधारभूत अवस्था, बजारमूल्यमा उतारचढावसमेतको अध्ययन गरी जोखिम बहन क्षमता, लगानीको स्रोत, लागत (ब्याज) र वैकल्पिक अवसरको पुनरावलोकन गरी तटस्थ बस्ने, घाटा कम गर्ने (स्टप लस), थप लगानी गर्ने, औसत लागत घटाउने, लगानी गरिएका कम्पनी परिवर्तन गर्ने वा किनबेच गर्ने रणनीति अपनाउन सकिन्छ । यस्तै बजार थप तलमाथि हुँदा कतिसम्म जोखिम लिने, बैंकबाट लिएको ऋणको साँवाब्याज भुक्तानी कसरी गर्नेसमेतको पूर्वतयारी गर्नुपर्छ ।
२. तटस्थ रहने : यसलाई ‘पर्ख र हेर वा होल्ड’ रणनीति पनि भनिन्छ । यसमा सेयरको बजारमूल्य जति नै तलमाथि भए पनि किनबेच नगरी तटस्थ बसिन्छ । यसको बेफाइदा वा लागत भनेको (क) केही महँगोमा बेचेर पुन: सस्तोमा किन्ने, (ख) छोटो अवधिमा मुनाफा कमाउने, र (ग) सस्तोमा किनेर औसत लागत घटाउने अवसरबाट वञ्चित हुनुपर्नेछ । पासो थाप्नेले कुनै पनि तरिकाले बजारमा सेयरको मूल्य घटाउन खोजे पनि सेयरधारकले बिक्री नगरी तटस्थ बसेको अवस्थामा मूल्य बढाउनु वा स्थिर रहनुको विकल्प रहन्न । बियरिस र ‘बियरिस ट्र्याप’को अवस्थामा लगानीकर्ताको सबैभन्दा चुनौती नै सेयरको कित्ता जोगाउनु वा बढाउनु हो । यसको सबैभन्दा उपयुक्त रणनीति तटस्थ रहने हो ।
३. छोटो अवधिको कारोबार गर्ने : बियरिस र ‘बियरिस ट्र्याप’ अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा अपनाइने कारोबार रणनीति ‘सर्ट सेल’ हो । नेपालमा ‘इन्ट्रा डे’ (सोही दिन किनबेच) र कमोडिटीमा जस्तो ‘फ्युचर ट्रेड’ को प्रावधान नभएको अवस्थामा ‘सर्ट सेल’ सहज र व्यावहारिक छैन । यहाँ स–सानो कारोबार गर्ने विकल्प भने अपनाउन सकिन्छ ।
४. किन्ने : कसैले किन्ने मनसायले बजारमा बेच्नेहरूलाई उक्साउन पासो थापेको थाहा भएमा सकेको किन्ने प्रयास गर्नुपर्छ । सेयर बजारको बियरिस अवस्था भनेको बजारले दिएको किन्ने अवसर पनि हो । पछि बेच्न र औसत लागत घटाउन पनि किन्नुपर्ने हुन्छ । बियरिसको अन्तिम बिन्दु वा ‘बियरिस ट्र्याप’ को अवस्थामा भने केही नाफा भएका वा कम घाटा भएका सेयर बेचेर भए पनि भविष्यमा बजारको तुलनामा बढी मुनाफा दिने, निकै मूल्य घटेका, घाटा बढी भएका कम्पनीको सेयर किन्नुपर्ने हुन्छ ।
५. बेच्ने : घट्दो बजारमा घाटा कम गर्न ‘स्टप लस’ रणनीतिअनुरूप बेच्ने गरिन्छ । यस्तै बजार थप घट्ने वा निकै लामो समय बियरिस अवस्थामा रहने पुष्टि भएको अवस्था र बियरिसको सुरुवाती चरणमा सेयर बेच्नु राम्रो विकल्प हुन सक्छ, तर बियरिस बजार निकै सुस्त र लगानीकर्ताहरू नकारात्मक र त्रसित हुने हुँदा बेच्न पनि त्यति सहज हुन्न । किन्नेले आफ्नो मूल्यमा किन्न र ‘पर्ख र हेर’को मनस्थितिमा हुन्छ । ‘बियरिस ट्र्याप’ मा भने यो निकै जोखिमपूर्ण हुन सक्छ ।
निष्कर्ष
सेयर बजारमा बियरिस ‘मन नपरेको पाहुना’ हो भने ‘बियरिस ट्र्याप’ चातुर्य व्यक्तिले थापेको पासो हो । आमरूपमा तटस्थ रहनु पहिलो, किन्नु दोस्रो र बेच्नु अन्तिम विकल्प हुन सक्छ । ‘हूलमूलमा जीउ र अनिकालमा बीउ जोगाउनु’ भनेजस्तै सेयर बजारको बुलमा पैसा जोगाउनु र बियरिसमा कित्ता जोगाउनु वा थप्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ ।
काराेवार दैनिकमा २०७४ चैत ११ गते प्रकाशित