वचत तथा लगानीका विभिन्न औजारहरु शेयर, घरजग्गा, सुन, ऋण वा वचतपत्र, वचत तथा मुद्धति आदि मध्ये अहिले धेरैको रोजाइमा शेयर वा घरजग्गा प्राथमिकतामा रहेको देखिन्छ । मानिसहरुले प्रतिफल वा विकल्पको तुलना गर्दा समेत जग्गामा लगाउँदा यति मुनाफा हुन्छ र शेयरबाट यति मुनाफा आउँछ भन्ने हिसाव गर्ने प्रचलन रहेको छ । तसर्थ शेयर र घरजग्गा लगानीका परिपूरक अनि प्रतिश्पर्धी पनि हुन्। यसो भन्दैमा शेयर र घरजग्गाको लगानी एउटाबाट अर्कोमा सहजै सर्ने अवस्था नभएता पनि शेयर र घरजग्गामा लगानी केहीहदसम्म सर्न शुरु भएको पनि छ । यस अवस्थामा शेयर वा घरजग्गा लगानीका लागि कुन उपयुक्त हुन्छ भन्ने विश्लेषणका लागि निम्न पक्षहरुलाई केलाउनु बुद्धिमानी हुनेछ ।
लगानी र स्रोत व्यवस्थापन
लगानीका दृष्टिकोणले घरजग्गामा केही ठूलो रकम एकैपटक आवश्यक पर्दछ । उदाहरणको लागि २.५ आना जग्गा किन्दा नै लाखौं रुपैयाँ आवश्यक पर्ने हुन्छ । यसको विपरित शेयरमा केहि हजार र त्यो पनि आफूसँग उपलब्ध भए अनुसार लगानी गर्न सकिन्छ । यसको साथै शेयर बजारमा विभिन्न मूल्यका शेयरहरु उपलब्ध हुनुका साथै सामूहिक लगानी कोष (म्युचुअल फण्ड) मार्फत निकै सानो रकम समेत लगानी गर्न सकिन्छ । यस हिसावले घरजग्गाको तुलनामा शेयर लगानी सहज देखिन्छ ।
लगानीको लागि रकम व्यवस्थापनमा भने शेयरको तुलनामा घरजग्गामा केही सहज हुनसक्छ । बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुले तुलनात्मक रुपमा घरजग्गालाई प्राथमिकता दिने हुँदा आफूसँग उपलब्ध स्रोत बाहेक ऋण भुक्तानीको भरपर्दो माध्यम भएको अवस्थामा घरजग्गामा ऋण सहज हुन्छ । हुनतः बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुले शेयर धितो कर्जा उपलब्ध गराउन थालेका छन्, तर तुलनात्मक रुपमा केही बढि व्याज तिर्नुपर्ने र निश्चित शेयरमा बाहेक ऋण नपाइने संभावना रहन्छ ।
लगानीको उद्देश्य
दुवै क्षेत्रमा लगानीको उद्देश्य मुनाफा नै हो । घरजग्गा वा शेयर दुवैदीर्घकालीन लगानी वा कारोवर गर्ने उद्देश्यले लगानी गर्न सकिन्छ । घरजग्गामा लगानी आफ्नै प्रयोग, दीर्घकालीन पुँजीगत लाभ वा कारोवारको उद्देश्यले गरिन्छ भने नियमित आय (पेन्सन), केही वर्षमा मुनाफा लिएर विक्री गर्न मध्यकालीन वा दीर्घकालीन लगानी तथा छोटो अवधिमा कारोवार गर्न शेयरमा लगानी गरिन्छ । उद्देश्यका हिसावले दुवैको उस्तै देखिएतापनि घरजग्गाको तुलनामा शेयरमा निकै छोटो अवधिका लागि समेत लगानी गरी पुँजीगत लाभ लिन सकिने सम्भवना बढिरहन्छ ।
जोखिम
घरजग्गाको तुलनामा शेयरको मूल्य, आपूर्ति, नियम कानुन धेरै परिर्वतन भईरहने हुँदा पक्कै शेयरमा केही बढी जोखिम रहन्छ । घरजग्गाको जोखिम भनेको कुनै बदमासले झुक्याएर विक्री गर्ने, समयपरिस्थिति र उक्त क्षेत्रको जग्गाको मागका कारण मूल्यमा हुने सामान्य घटबढ मात्र हो । घरजग्गा थप आपूर्तिको नहुने हुँदा आपूर्तिको जोखिम हुँदैन । घरको सम्बन्धमा त विमा गरेर धेरै हदसम्म जोखिम न्यूनीकरण समेत गर्न सकिन्छ ।
शेयरमा तुलनात्मक रुपमा धेरै जोखिम रहन्छ । जस्तो कम्पनीको संख्या र पुँजीको अवस्था, विद्यमान लगानीकर्ताको प्रवृति, नियामक निकायको निर्देशन र कानुनी व्यवस्था आदिका कारण बजारमा उपलब्ध हुने शेयरको संख्या, सम्बन्धित कम्पनीको व्यवसाय, मुनाफा, व्यवस्थापन, आर्थिक राजनीतिक अवस्था, कानुनी प्रावधान, आदि विविध कारणले शेयरको माग तथा आपूर्ति, मूल्य, मुनाफामा प्रभावित हुन्छ । यसको सम्पूर्ण जोखिम लगानीकर्ता वा कारोवारीले उठाउन पर्ने हुन्छ, यहाँ विमाको विकल्प उपलब्ध हुँदैन ।
मुनाफा वा प्रतिफल
घरजग्गा वा शेयरमा निहित विभिन्न किसिमका जोखिम वहन गरे वापत लगानीकर्ताहरुले खोज्ने मुनाफा नै हो ।घरजग्गाबाट बहालको रुपमा नियमित आम्दानीका साथै लागतभन्दा बढी मूल्यमा विक्री हुँदा एकमुष्ट पुँजीगत लाभ प्राप्त हुन्छ ।सामान्यतः घरजग्गामा बहालभन्दा पुँजीगत लाभ प्रधान हुन्छ ।
शेयरमा भने लगानी गरिएको कम्पनीको मुनाफाको आधारमा लाभांस (नगद वा शेयर)का साथै पुँजीगत लाभ वा हानीको संभावना रहन्छ । शेयरको एउटा राम्रो पक्ष भनेको गुणात्मक वृद्धि (मल्पिप्लाएर इफेक्ट) पनि हो, जसले मूलतः दीर्घकालीन लगानीकर्ताहरुको शेयर संख्या र लाभांस दुवै वृद्धिको गुञ्जायस राख्दछ ।घरजग्गामा तुलनात्मक जोखिम कम हुँदा नकारात्मक प्रतिफल वा नोक्सानीको संभावना पनि कम हुन्छ भने शेयरमा यो उच्च रहन्छ ।
खरिदविक्रीको सहजता र पारदर्शिता
नेपालको सन्दर्भमा घरजग्गाको खरिदविक्रीको लागि निश्चित बजार छैन र व्यक्तिगत वा सामुहिक वा संस्थागत रुपमा विद्यमान दलाल वा सिधै खरिदविक्री गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको छ । यसको साथै कानुनी रुपमा समेत निश्चित क्षेत्रफलभन्दा सानो आकारमा जग्गा टुक्र्याउन नपाइने नियमले गर्दा पनि खरिद वा विक्री गर्दा उक्त आकार भन्दा सानो जग्गा खरिदविक्री हुन गाह्रो छ । अहिलेको अवस्थामा किन्दा पनि निकै ठूलो रकमको जोहो गर्नुपर्ने हुन्छ भने विक्री गर्दा पनि आवश्यकता अनुसार विक्री गर्न सहज छैन ।
यसको तुलनामा शेयर आफूसँग उपलब्ध रकम, आफ्नो जोखिमवहन क्षमता, आसातित प्रतिफलको आधारमा विभिन्न विकल्पहरु मध्ये छानेर सानो आकारमा समेत खरिदविक्री गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि आफूसँग १०,००० छ भने सोही मूल्यको शेयर किन्न सकिन्छ भने आफूलाई २५,००० मात्र चाहिएको छ भने सोही मूल्य हाराहारीको शेयर विक्री गर्न सकिन्छ । जुन घरजग्गामा संभव हुँदैन ।सहज खरिदविक्रीले गर्दा घरजग्गाको तुलनामा शेयरमा तरलताको फाइदा रहन्छ ।
यस्तै घरजग्गामा खरिद र विक्रीको आधिकारिक मूल्य, दलालको कसिन जस्ता कुराहरु पारदर्शी हुँदैनन् र क्रेता र विक्रेता दुवै तेस्रो पक्ष अर्थात् दलालबाट शोषित हुने संभावना निकै उच्च रहन्छ । यसको साथै सरकारी दस्तुरका लागि तोकिएको मूल्य र वास्तविक कारोवार मूल्यमा समेत आपसी समझदारीमा फरक मूल्य कायम हुने हुँदा संस्थागत रुपमा भएको खरिदविक्री बाहेक कुन घरजग्गा कति मूल्यमा किनबेच भयो यकिन भन्न सकिने अवस्था रहन्न । अर्कोतिर एउटै क्षेत्रमा समान प्रकृतिको घरजग्गा समेत धेरै फरकमूल्यमा कारोवार हुने संभावनाले गर्दा घरजग्गाको मूल्य आंकलन गर्न असम्भव नै हुन्छ ।
शेयर कारोवारका लागि सरकारले नेपाल स्टक एक्सचेन्ज, मान्यताप्राप्त दलाल तथा सोमा लाग्ने शुल्क तथा कमिसनहरु समेत सुनिश्चित गरिएको हुँदा यहाँ क्रेता र विक्रेता बीच प्रत्यक्ष भेट नभएता पनि किनबेच भएको शेयर कति मूल्यमा भयो र सोको कति भुक्तानी हुन्छ थाहा हुन्छ । क्रेताले कुन शेयरको लागि कति मूल्य र शुल्क तिर्दैछु र विक्रेताले कति मूल्यमा बेचे वापत कति भुक्तानी आउछ र सोको पुँजीगत लाभ वा हानी पारदर्शी रुपमा जानकारी पाउन सक्छ । विद्यमान अवस्थामा कुन शेयर कतिसम्ममा खरिद वा विक्री हुनसक्छ भन्ने आंकलन गर्न सकिन्छ ।
तसर्थ पारदर्शिता र कारोवारको सन्दर्भमा शेयरको तुलनामा घरजग्गा निकै अपारदर्शि र मूल्य आंकलन गर्न कठिन हुन्छ । चाहेको समयमा किनबेच गर्न समेत घरजग्गामा अलि कठिन नै हुन्छ । घरजग्गाको अर्को अभाव भनेको प्रत्यक्ष नियामक हो, जसले थप जटिलता र अपारदर्शितालाई बढवा दिएको छ ।
यसको साथै घरजग्गा र शेयरमा पुँजीगत लाभमा कर समान दर भएता पनि कारोवारमा हुने पारदर्शिताले गर्दा घरजग्गामा पुँजीगत लाभ छल्न जति सजिलो छ, त्यो शेयरमा हुँदैन ।
शेयर कि घरजग्गा ?
उल्लिखित पक्षहरुको आधारमा लगानीको उद्देश्य, जोखिमवहन क्षमता, आफूसँगको ज्ञान र सीप, लगानी अवधि, आसातित प्रतिफल आदिलाई मनन् गरेर शेयर वा घरजग्गामा भन्ने निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । स्वप्रयोजनको अवस्थामा बाहेक घरजग्गा र शेयरको तुलनात्मक विश्लेषण गरी खरिदविक्री गर्न संभव हुन्छ । कुनै ठाउँमा चलनचल्तीको भन्दा निकै कममूल्य वा ठूला पूर्वाधार विकासका कारण भविष्यमा घरजग्गाको मागमा निकै उछाल आएर मूल्य वृद्धि हुने संभावना छ, आफूसँग ठूलो रकम वचत छ, र तत्काल रकम आवश्यक हुने अवस्था छैन, बजारमा व्याजदर कम छ भने घरजग्गा लगानीको प्राथमिकतामा राख्न सकिन्छ । तर आफूसँग थोरै मात्र रकम वचत छ, त्यो पनि केही समयको लागि हो भने शेयर उपयुक्त विकल्प हुनसक्छ ।
यसको साथै आफूलाई नियमित आम्दानी चाहिन्छ वा एकमुष्ट लाभ, आफ्नो सम्पति कतिको तरल राख्ने आदि पक्षले समेत शेयर वा घरजग्गाको छनौट प्रभावित हुन्छ ।घरजग्गाको तुलनामा शेयरमा लगानी गर्ने हो भने अलि बढि चनाखो भई सम्बन्धित कम्पनीको वित्तिय, व्यवसायिक र व्यवस्थापकिय अवस्था, राष्ट्रिष्य–अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक–राजनीतिक अवस्था, बजारमा प्रचलित व्याजदर, वैकल्पिक अवसरहरु, बजारमा सम्बन्धित कम्पनीको शेयरको माग र आपूर्तिको अवस्थामा, नियामक र कानुनी प्रावधानलाई नियाल्नु जरुरी हुन्छ ।
यदि सम्पत्ति व्यवस्थापन वा लगानी विविधीकरण(पोर्टफोलियो म्यानेजमेन्ट)को लागि घरजग्गा वा शेयरको विकल्प खोजिएको हो भने उपलब्ध स्रोत बाँडफाँड गरी दुवैमा लगानी गर्नु बुद्धिमानी हुनसक्छ, जसले गर्दा शेयरबाट पाइने गुणात्मक वृद्धि, नियमित लाभांस र पुँजीगत लाभको साथै घरजग्गाको एकमुष्ट पुँजीगत लाभको मिश्रणबाट खुद मुनाफा केही वृद्धि हुन सक्नेछ ।
नेपाली तारा अनलाइनमा प्रकाशित http://nepaltara.com/News/13106-2/
