कित्ता माहात्म्य

किता अर्थात् कुनै कम्पनीको शेयर पुँजीको सानो इकाई । लगानी वा कारोवार दुवैको लागि अपरिहार्य । जसरी राज्य सत्तामा कब्जा जमाउन भोटको आवश्यक पर्छ, कम्पनीको सत्तामा कब्जा जमाउन वा सत्तामा पुर्याउन पनि कित्ताको आवश्यकता पर्छ । त्यसैले कित्ता नै कम्पनीको सत्ता र बजारमा नेतृत्वको आधार हो । बजारमा कित्ता हुने र नहुनेको घम्साघम्सी हुन्छ भने कम्पनीमा कसको बढी कित्ता भन्ने । कित्ता धारकलाई शेयरधनी वा हिस्सेदार भन्छन् ।

कित्ता कसरी प्राप्त गर्ने ?
कित्ता प्राप्त गर्ने तरिका भनेको (१) कम्पनीको तर्फबाट सार्वजनिक निष्कासन (आइपिओ) हुँदा अंकित मूल्यमा किन्ने, (२) शेयरबजारबाट किन्ने, (३) कम्पनीको तर्फबाट हकप्रद, थप निष्कासनको समयमा किन्ने, (४) कसैले आफ्नो हक दावी नगरेको शेयर लिलामी हुँदा किन्ने । जुन तरिका अपनाए पनि मुख्य उद्देश्य कित्ता प्राप्त गर्नु नै हो ।

कित्ताको लागत
कम्पनीको लागि प्रत्येक कित्ताको अंकित मूल्य रु. १०० हो र कम्पनीले पुँजी संकलन गर्न सोही अंकित मूल्यमा बेच्छ । थप निष्कासन कम्पनी मार्फत नै हुने भए तापनि निर्धारित सूत्र वा नियामकबाट स्वीकृत दरमा कित्ताको विक्री हुनेहुँदा तोकिएको मूल्यमा किन्नु पर्ने हुन्छ । तर लिलामीमा भने बोलकवोल दरमा बढी मूल्य कबुल्नेले पाउने हुँदा मूल्य आफूले नै तय गर्ने हो । उल्लेखित तरिकाले कित्ता तुलनात्मक रुपमा सस्तोमा पाइन्छ । यी विधीहरुबाट भने चाहे जति वा लिन खोजे जति कित्ता पाइदैन ।

कित्तामा अधिकार जमाउने सबैभन्दा सजिलो उपाय भनेको शेयर बजारबाट किन्ने हो । त्यहाँ आफूसँग भएको कित्ता विभिन्न कारणले बेच्न बसेका हुन्छन्, त्यसमध्ये आफूलाई ठिक लागेको वा तिर्न चाहेको मूल्यको कित्ताहरु किन्न पाइन्छ । यसको लागि (१) शेयर अभौतिक रुपमा जम्मा गर्ने खाता (डिम्याट खाता), (२) बैंक खाता खोल्नुपर्छ । यति भएपछि नागरिकताको फोटोकपि र फोटो लिएर शेयर दलालको अफिसमा जाने । त्यहाँ ग्राहक पहिचान फारम भर्नुपर्छ । अब तपाइँ शेयरबजारबाट कित्ता किन्न योग्यता पुग्छ । कित्ता किन्न अब आवश्यक पैसाको जोहो गरी दलाललाई कुन कम्पनीको कति कित्ता कति दरसम्ममा वा बजार मूल्य अनुसार किनीदिन खरिद आदेश दिनुपर्छ । दलालले तपाइँको आदेश अनुसार कित्ता किनेर फोन वा मेसेजबाट किनिएको कित्ता र कुल लागतको जानकारी दिन्छ । तपाइँले तोकिए अनुसार उक्त रकम दलालको बैंक वा अफिसमा जम्मा गरिदिनुपर्छ ।

कित्ताको जोखिम
कित्ताले सत्तामा पुर्याउने मात्र होइन, यसले आर्थिक मत्ता र यता न उताको पनि बनाउन सक्छ । त्यसैले त भन्छन्, सिंहको सवार सजिलो तर ओर्लन गाह्रो । एक त कित्ता पाउनै मुस्किल, पाएको कित्ता जोगाउन मुस्किल हुन्छ । कित्ता कुन पैसाले किनेको, कस्तो कम्पनीको त्यस आधारमा पाल्दा लाग्ने खर्च पनि फरक हुन्छ । अनि शेयरबजारबाट भित्र्याउने कित्ताको त झन् मूल्य फरकफरक हुन्छ ।

आफैले भर्खर ६५० मा किनेको कित्ता एकैछिनमा ६५१ वा ६४९ वा ६०० नै पनि हुनसक्छ । त्यो भनेको उक्त कम्पनीको कित्ता किन्ने र बेच्ने कति छन् र उनीहरुको कित्ता लेनदेनको लागि भईरहेको मोलमोलाइ हो । यसले तपाइको कित्ताको रुपमा रहेको सम्पत्तिको बजारमूल्य पनि तलमाथि हुन्छ । हो, कम्पनी मार्फत बेचेको कित्ताको मूल्य भने निश्चित हुन्छ । त्यसैले कित्ताको पहिलो जोखिम भनेको बजार मूल्यमा हुने घटबढ हो है ।

हुनतः कित्ता किन्ने कम्पनीको सत्तामा जान वा सत्तामा पुर्याउन हो । तर सबैजना सत्तामा पुग्दैनन र सत्तामा पुर्याइएकाहरुबाट पनि राम्रो काम हुन्छ भन्ने हुन्न । त्यसले कित्तासँगै कम्पनीको व्यवसायको आधारमा सिर्जना हुने जोखिमको पनि जिम्मेवार हुनुपर्छ । कम्पनीको व्यवसाय राम्राे हुँदा मुनाफा बढ्छ र कित्ताधारी हामीले धारण गरेको कित्ताको अनुपातमा कम्पनीले बाँडे अनुसार नाफा पाउँछौं । तर कहिलेकाही राष्ट्रिय– अन्तराष्ट्रिय आर्थिक–सामाजिक अवस्था, सरकारको आर्थिक नीति, नियामकहरुको कानुनी व्यवस्था आदिले गर्दा कम्पनीले राम्रो मुनाफा गर्न सक्दैनन् । हो, कित्ता धारण गरेपछि कम्पनीको घाटाको प्रत्यक्ष जोखिम पनि लिनुपर्ने हुन्छ । तर कम्पनी जति नै घाटामा गएपनि घरखेतबाट तिर्नुपर्दैन । कम्पनीको नाफाघाटा, कित्ताको दोस्रो जोखिम हो ।

कित्ता किन लिने र केकेमा ध्यान दिने ?
कित्ता किन्ने मानिस अनुसार कम्पनीको सत्तामा कब्जा जमाउन र कम्पनीको नाफामा हिस्सेदारी कायम गर्न वा सस्तोमा किनेर नाफा सहित बेच्न किनिन्छ । दुवै अवस्थामा,

१. किन्दा सकेसम्म सस्तो र बेच्दा महंगो हुनुपर्छ । त्यसैले किन्न खोज्नेले तर्साएर, अनर्गल कुरा गरेर बजारमा कित्ताको मूल्य घटाउन खोज्छ भने बेच्नेले पनि लोभलालच देखाएर कित्ता भिडाउन खोज्छ । अझ बजारमा कित्ताको मूल्य निकै बढेको वा घटेको अवस्थामा यस्तो चलखेल बढी नै हुन्छ । यस्तो अवस्थामा कित्ता किन्न र बेच्न निकै सचेत हुनुपर्छ ।

२. कम्पनीको सत्ता कब्जा गर्ने अवस्थामा बाहेक कित्ता किन्दा बजारमा पाइने एउटै समूह, उतिकै मूल्य र एउटै कम्पनीको किन्नु हुन्न । भनेको सबै पैसा एकै ठाउँमा खन्याउनु हुन्न ।

३. सम्पत्तिको रुपमा जोडेको कित्ताको बजारमूल्यभन्दा आफूसँग भएको कित्ताको औसत लागत बढी भए बजारबाट सस्तोमा किनेर लागत कम गर्ने र लागत भन्दा बढी भएको अवस्थामा बेच्न पनि सकिन्छ ।

४. कित्ता लिएको कम्पनी तुलनात्मक रुपमा कसरी काम गरिरहेको छ, मुनाफाको अवस्था, व्यवस्थापन जस्ता पक्षहरुमा जानकारी लिईराख्नुपर्छ । यसको लागि पत्रपत्रिकामा निस्कने त्रैमासिक रिपोर्ट, साधारणसभामा पाइने वार्षिक प्रतिवेदन र आवश्यकता अनुसार कम्पनीमा गएर अवस्था बुझ्नु पर्छ ।

५. कहिले पनि आफ्नो आर्थिक र जोखिम लिने क्षमताभन्दा बढी कित्ता किन्नु हुन्न । यसले आर्थिक सामाजिक रुपमा अप्ठेरो अवस्थामा पुर्याउँछ ।

कित्ता जोगाउने
कित्ताधारीहरुको आ–आफ्नै उद्देश्य हुन सक्छन् । तर सबैले कित्ता प्राप्त गर्ने, जोगाउने र बढाउने हुनुपर्छ । किनभने कित्ताको खेलमा जहिलेपनि अरुसँगभन्दा आफूसँग धेरै र बढी कित्ता राख्ने प्रयास भइरहन्छ । जति बढी कित्ता कम्पनीको मुनाफामा त्यति नै बढी हिस्सा । आफूसँग धेरै कित्ता भएपछि त्यसको बजारमूल्य निर्धारणमा पनि अहम भूमिका खेल्न सकिन्छ।

तर कित्ता पाल्न त्यति सहज छैन् । किन्दाको लागत मात्र होइन, त्यो पैसा अन्त लगाउँदा आउने नाफा गुमाउनु पर्ने एकातिर हुन्छ भने ऋणमा पैसा लिएर कित्ता किनेको अवस्थामा सम्झौता अनुसारको व्याज र सावाँ फिर्ता गर्नुपर्ने हुन्छ । नभए कबुल अनुसार ऋणदिनेले धितोमा राखेको कित्ता नै बेचिदिने जोखिम हुन्छ । यस्तो अवस्थामा कुन र कति कित्ता जोगाउने विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।

विशेषगरी, बजारमा कित्ताको मूल्य घटेको अवस्था, जस्लाई बियरिस पनि भन्छन्, कित्ता जोगाउन धौधौ हुन्छ । एकातिर, कित्ताको मूल्य घटेसँगै सम्पत्ति घटिरहेको हुन्छ, अर्कोतिर ऋण दिनले थप धितो वा पैसा जम्मा गर्न ताकेता गर्छ । बेचेर तिरौं घाटा लाग्छ । हो, त्यसैले कम्पनीको सत्ता वा मुनाफाको लोभमा आफ्नो क्षमताभन्दा बढी कित्ता पाल्नु हुन्न । यस्तो अवस्थामा सबैभन्दा पहिले आफूसँग भएका राम्रा कम्पनीका कित्ताहरु जसको पछि भाउ बढ्ने र मुनाफा दिने सम्भावना छ, तिनलाई जोगाउने । यसरी जोगाउन त्यस्तै परे केही नराम्रा कित्ता बेच्ने वा कम घाटा भएका कित्ता बेच्ने ।

कित्ता किन्दा जति सोच्नुपर्छ, बेच्दा त्यो भन्दा बढी सोच्नुपर्छ । किन्दा जसरी दुःखको पैसा परेको हुन्छ, बेच्दा घाटा पनि हुन सक्छ । कहिलेकाही महंगोमा बेचेर सस्तोमा उही कम्पनीको कित्ता किन्ने पनि गरिन्छ । तर यसो गर्दा पनि कति कित्ता बेचेर कति कित्ता किन्न सकिन्छ हिसाव गर्नुपर्छ । नभए हामीसँग भएको कित्ता त लिन्छन् नै हामीले सस्तोमा खोज्दा भुइको टिप्न खोज्दा पोल्टाको समेत पोखिन सक्छ ।कित्ता माहात्म्य आजलाई इति । कित्ताधारकाय नमो नम ।

क्लिकमाण्डुमा २०७४ चैत १३ गते प्रकाशित, https://clickmandu.com/2018/03/45877

लिलाम बढाबढमा संस्थापक हकप्रद सेयर बेच्न सकस

पुँजीवृद्धिका लागि हकप्रद सेयर जारी गर्ने क्रमबढेसँगै नबिकेका सेयर लिलामी प्रक्रियाबाट बिक्री गर्ने क्रम पनि बढेको छ । बिगतमा छिटपुट आउने सेयर लिलामीका सूचनाहरू अहिले नियमित जस्तै हुनथालेका छन् । यसले लगानीकर्ताहरूका लागि एकमुष्ट सेयर खरिद गर्न पाउने असर पनि दिएको छ । तर यसरी बिक्री गरिने सेयरको न्यूनतम र अधिकतम मूल्यको सीमा नहुँदा आवेदक मूल्य अनिश्चिताको भूमरीमा रुमल्लिन बाध्य हुन्छन् ।

किन आउँछ लिलामीमा ?

नियमक निकायबाट पुँजी वृद्धि निर्देशनका कारण मुनाफाबाट वा ऋण पुँजी लिन लिएर पुँजी जुटाउन नपाइने अवस्थामा हकप्रद सेयर निष्कासन गर्न बाध्य हुन्छन् । यसका लागि कम्पनीले अंकित मूल्यमा तोकिएको अनुपातमा हकप्रद सेयर खरिद गर्न विद्यमान सेयरधनीहरूलाई कम्तीमा ३५ दिन र बढिमा थप १५ समेत ५० दिनसम्म समय दिन सक्छ । तर कतिपय सेयरधनीले क) सूचना नपाएर, ख) लगानी रकमको अभाव, ग) प्राप्त प्रतिफलमा असन्तुष्टी, घ) अन्य व्यवहारिक कारणले हकको सेयर खरिद गर्दैनन् । हुनत: कम्पनीहरूले हकप्रद सेयर निष्कासन गर्दा साविक सेयरधनीले खरिद गर्न नचाहेको अवस्थामा सोही समूहको अर्को सेयरधनीले तोकिएको ढाँचामा निवेदन दिई खरिद गर्न मनोनयनको प्रावधान रहेको छ ।

धितोपत्र दर्ता तथा निष्काशन नियामावली, २०७३ को नियम २० अनुसार हकप्रद सेयर बिक्रीको लागि खुल्ला अवधिभित्र बिक्री हुन नसकी बाँकी रहेको सेयरसार्वजनिक सूचना प्रकाशन गरी लिलाम बढाबढ प्रक्रियाबाट बिक्री गर्नुपर्ने कानुनी प्रावधानका कारण कम्पनीहरूले नबिकेको सेयर लिलामीमा ल्याउँछन् ।

तथ्यांकमा सेयर लिलामी

अहिले तालिकामा दिईएका ६ कम्पनीका ५१ लाख संस्थापक र ९ लाख किता सर्वसाधारण गरी कुल ६० लाख ६९ हजार किता सेयरहरू लिलामी बिक्रीमा छन् । अझै हकप्रद जारी भएका र प्रक्रियामा रहेका कम्पनीहरूका हजारौं किता सेयर लिलामी आउने संभावना छ ।

आर्थिक वर्ष (आव) २०७४/७५ को बैशाख मसान्तसम्ममा धितोपत्र बोर्डबाट ४५ कम्पनीहरूलाई २० करोड ७७ लाख ५८ हजार ७८ किता हकप्रद सेयर निष्कासन स्वीकृत दिएकोमा ३७ कम्पनीका १९ करोड ३७ लाख १९ हजार ५४ किता निष्कासन भईसकेका छन्।

यस आवमा स्विकृतभई निष्कासित मध्येबाट करिव १ करोड संस्थापक र ४३ लाख किता सर्वसाधारण सेयर लिलाम बढाबढमा आएका छन् । यस्तै विभिन्न समयमा हकप्रद निष्कासित र अन्य कारण समेत यस आवमा थप १ करोड १९ लाख ८६ हजार ५४ किता संस्थापक र ३२ लाख ८६ हजार २ सय ६५ गरी कुल १ करोड ५२ लाख ७२ हजार ३ सय १९ किता सेयर पनि लिलाममा आएका छन् ।

यसरी आवको १० महिनामा नै २ करोड १९ लाख हाराहारी संस्थापक र ७६ लाख सर्वसाधारण समेत कुल २ करोड ९५ लाख किता भन्दा बढी सेयर लिलाममा आएका छन्, यो भनेको ७४ प्रतिशत संस्थापक र २६ प्रतिशत हाराहारी सर्वसाधारण सेयरको हिस्सा हो ।

लिलामी आएको मध्यम	लिलामी आएको
	संस्थापक	सर्वसाधारण	कुल
२०७४/७५ निष्कासित हकप्रदमध्येबाट	९९,८५,१९७	४३,२७,७११	१,४३,१२,९०८
गत आवमा निष्कासित हकप्रद मध्येबाट	३३,६३,००५	२८,८०,८८६	६२,४३,८९०
अन्य संस्था वा ब्यक्तिको तर्फबाट	८६,०९,८३४	२,६५,३७९	८८,७५,२१३
सामुहिक लगानी कोषबाट	१३,२१६	१,४०,०००	१,५३,२१६
लिलामीमा आएको कुल	२,१९,७१,२५२	७६,१३,९७६	२,९५,८५,२२७
प्रतिशतमा	७४.२६	२५.७४	१००

संस्थापक सेयर बेच्न सकस

हाल लिलामीमा आउने सेयरहरूमध्ये केही अपवाद बाहेक सर्वसाधारण सेयर सहजै र बजार मूल्य भन्दा बढी रकममा समेत बिक्री हुने गरेको देखिन्छ । तर संस्थापक सेयर अंकित मुल्यमा समेत बिक्न गाह्रो हुनेगरेको देखिन्छ ।

सामान्य तथ्यांक हेर्दा पनि संस्थापक तर्फ ९ प्रतिशत र सर्वसाधारणतर्फ केवल ४ प्रतिशत हाराहारी सेयर लिलामीमा आएको देखिन्छ । मुख्यत: कम्पनीको लाभांस र इक्विटीमा प्रतिफलबाट असन्तुष्टि, दोस्रो बजारमा मूल्य विभेद, किनबेचमा अनेक कानुनी शर्तहरू र धितोबन्धकमा कठिनाईका कारण समेत संस्थापक सेयर बिक्री नभई लिलामीमा आउने गरेका छन् ।

साविक संस्थापकहरूलाई पहिलो प्राथमिकता दिनुपर्ने र अन्य इच्छुक लगानीकर्ताले संस्थापक सेयर खरिदका लागि नियामकबाट तोकिएको योग्यता पुरा गरी (क) आम्दानीको स्रोत खुलेको कागजात, (ख) कर चुक्ता प्रमाणपत्र, र (ग) कालोसूचीमा नरहेको प्रमाणित कागज पेश गर्नुपर्दा कतिपय कम्पनीका संस्थापक सेयरहरू लिलामीमा बेच्नसमेत हम्मे पर्ने गरेको छ ।

यस आवमा लिलाम बढाबढबाट बिक्रीमा राखिएका १२ कम्पनीको हकप्रद पहिलोपटक लिलामीमा बिक्री नभएर पुन: दोस्रोपटक लिलामी गर्नुपरेको थियो भने बेष्ट फाइनान्स, हाम्रो विकास बैंक र सिभिल बैंकको संस्थापक सेयर तेस्रोपटक लिलामी गर्नुपर्ने बाध्यता आएको छ । सिभिल बैंकको २९ लाख ९२ हजार किताभन्दा बढी सेयर तेस्रोपटकमा समेत सबै बिक्री हुनेमा आशंका छ । यसरी पटकपटकको लिलामीबाट लागत बढ्नुका साथै पुँजी व्यवस्थापन र व्यवसाय विस्तारमा समेत नकारात्मक प्रभाव पर्ने संभावना रहन्छ ।

लिलामीको सेयर खरिद प्रक्रिया

बिक्री नभई बाँकी रहेको सेयर लिलाम बढाबढ प्रक्रियाबाट बिक्री व्यवस्थापन गर्दछ । यसको लागि धितोपत्र दर्ता तथा निष्काशन नियामावली, २०७३ नियम १५ बमोजिम कम्तीमा एउटा राष्ट्रियस्तरको दैनिक पत्रिकामा बिक्री खुल्ला गरिने दिन भन्दा कम्तीमा सात कार्यदिन अगाडि अनुसूची–८ बमोजिमको विवरण खुलाई सार्वजानिक जानकारीका लागि आव्हानपत्र प्रकाशित गर्दछ । जारी सूचनाको आधारमा सेयर खरिद गर्न चाहने लगानीकर्ताले निम्न प्रक्रिया अपनाउनु पर्नेछ ।

(१) सर्वसाधारण सेयर : (क) बिक्री प्रबन्धक वा तोकिएको कार्यालयमा निर्धारित शुल्क बुझाएर फारम लिई उल्लेखित सबै विवरण स्पष्ट भर्ने;(ख) खरिद गर्न चाहेको कित्ताको तिर्न चाहेको दरले हुनआउने रकम तोकिएको बैंक वा वित्तीय संस्थामा जम्मा गर्ने वा ‘गुड फर पेमेन्ट चेक’ वा ड्राफ्टबाट भुक्तानी गर्ने भए आफ्नो खाता रहेको बैंकमा गएर फारम उल्लेखित नाममा आवश्यक रकमको ‘गुड फर पेमेन्ट चेक’ वा ड्राफ्ट बनाउने;(ग) बैंकमा नगद जम्मा गरेको भौचर वा ‘गुड फर पेमेन्ट चेक’ वा ड्राफ्ट र बोलकबोल फारम खाममा सिलवन्द गरी बाहिर ‘सर्वसाधारण सेयर खरिद आवेदन’ उल्लेख गरी बिक्री प्रबन्धक वा तोकिएको कार्यालयमा बुझाउनुपर्छ । दश लाख भन्दा बढी रकमको आवेदन दिँदा अनिवार्यरुपमा प्यान नं. उल्लेख गर्नुपर्छ र आवश्यकता अनुसार प्यानको प्रतिलिपि समेत समावेश गर्नुपर्छ ।

२) संस्थापक सेयर : संस्थापक सेयरको लिलामीमा कतिपय कम्पनीहरूले पहिलोपटक साविक कायम संस्थापक सेयरधनीहरूले मात्र किन्न पाउने प्रावधान राखेको हुन्छ भने केहिले अन्यले समेत किन्न पाउने व्यवस्था गरेको हुन्छ । त्यसैले आफू संस्थापक सेयरधनी नभएको कम्पनीको सेयर किन्नको लागि सर्वप्रथम बिक्रीका लागि उपलब्ध सेयर अन्यले किन्न पाउने प्रावधान भएको हुनुपर्छ । यदि किन्न मिल्ने रहेछ भने माथि सर्वसाधारण सेयरधनीका लागि उल्लेखित प्रक्रियाबाटै फारम खरिद, आवश्यक विवरण सहित रकमको भौचर वा ‘गुड फर पेमेन्ट चेक’ वा ड्राफ्ट सहित खाममा सिलबन्द गरेर बाहिर ‘संस्थापक सेयर खरिद आवेदन’ उल्लेख गरी बिक्री प्रबन्धक वा तोकिएको कार्यालयमा बुझाउनुपर्छ । संस्थापकका लागि समेत १० लाख भन्दा बढी रकमको लागि आवेदन दिँदा प्यान नं. र त्यसको प्रतिलिपि समेत समावेश गर्नुपर्छ । यसका अतिरिक्त(क) आम्दानीको स्रोत खुलेको कागज;(ख) कर चुक्ता प्रमाणपत्र;(ग) कालोसूचीमा नरहेको प्रमाणित कागज समेत संलग्न गर्नुपर्नेछ भने सम्बन्धित नियमक निकाय वा कानुनत: संस्थापक हुन योग्यता पुगेको हुनुपर्नेछ ।

संस्थाले सेयर खरिद गर्न चाहेमा प्रबन्धपत्र नियमावलीमा सेयर खरिदबिक्री गर्न सक्ने व्यवस्था (क) दर्ता प्रमाणपत्र, (ख) करचुक्ता प्रमाणपत्र, (ग) सेयर खरिद गर्ने सम्बन्धमा संचालक समितिको निर्णयको प्रतिलिपि तथा अख्तियारनामा आवेदनसँग संलग्न गर्नुपर्नेछ ।

सुधारका उपायहरू

हकप्रद सेयर जारी गर्दा नै (क) कम्पनी तथा बिक्री प्रबन्धकले यथेष्ट सूचना प्रवाह; (ख) स्वयंले वा मनोनितअर्को सेयरधनीले खरिद गर्ने प्रक्रियामा सहजता;(ग) इच्छुक सेयरधनीहरूलाई निश्चित प्रतिशतसम्म थप सेयरका लागि आवेदन गर्न सकिने व्यवस्था गर्न सके लिलामीमा आउने सेयरसंख्यामा उल्लेख्य कमी आउने छ । अझसम्पूर्ण हकप्रद सेयर खरिदको प्रत्याभूत गरिनुपर्ने कानुनी व्यवस्था भएमा लिलामीको झमेला नै रहँदैन् ।

यस्तै विभिन्न कारणले लिलामीमा आएका सेयरको मूल्य अन्यौलता हटाउन अधिकतम र न्यूनतम मूल्य तोक्ने व्यवस्था गर्नुपर्छ । यसको लागि बजारमूल्य वा १८० दिनको औसत कारोवार मूल्य वा आधारमूल्य वा कम्पनीको नेटवर्थको निश्चित प्रतिशत तलमाथिको दरमा बोलकवोलको व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।

संस्थापक सेयर खरिद प्रक्रियालाई केही खुलुको बनाएर लगानीयोग्य रकम र चाहना भएका लगानीकर्तालाई संस्थापक सेयर किन्न प्रोत्साहित गर्न सकिन्छ । हकप्रद निष्कासनका साथै लिलामीको पहिलापटकमा नै विद्यमान संस्थापक वा अन्यले समेत आवेदन गर्न सक्ने व्यवस्थाका साथै साविक संस्थापक र निश्चित रकमसम्मको आवेदनमा करचुक्ता, कालोसूची र आयस्रोत खुलाउनु पर्ने प्रावधानलाई स्वेच्छिक बनाउन सकिन्छ । यसले कम्पनीहरूलाई आफ्नो कितावी मूल्य (बुक भ्यालु) वा नेटवर्थभन्दा सस्तोमा समेत सेयर बिक्री गर्न नसकेर दोहर्याई तेहर्याई लिलामीमा जान र पुँजी व्यवस्थापनको समस्याबाट मुक्ति दिनेछ ।

(विभिन्न संचारमाध्यममा प्रकासित तथ्यांकलाई एकत्रित र विश्लेषणगर्दा सकेसम्म यथार्थपरक बनाउने प्रयास गरिएको छ ।)

काराेवार दैनिकमा २०७५ जेठ ६ गते प्रकाशित https://karobardaily.com/news/idea/5559

लिलाम बढाबढमा शेयर खरिद प्रकृया

धितोपत्र दर्ता तथा निष्काशन नियामावली, २०७३ को परिच्छेद–४ को नियम २० अनुसार यसरी हकप्रद शेयर बिक्रीको लागि खुल्ला गरिएको अवधिभित्र सम्पूर्ण शेयर बिक्री हुन नसकी बाँकी रहेन गएको शेयर सम्बन्धित संगठित संस्थाले सार्वजनिक सूचना प्रकाशन गरी लिलाम बढाबढ प्रकृया अवलम्बन गरी बिक्री गर्ने उल्लेख गरेको छ ।

यसरी लिलाम बढाबढमा अाएकाे शेयर सम्बन्धित कम्पनी वा बिक्री प्रबन्धकले अक्सन मार्केटबाट बेच्छ । यस्ता शेयर खरिद गर्न निम्न प्रकृया र कागजात अावश्यक पर्नेछ ।

	सर्वसाधारण	संस्थापक
खरिद प्रकृया	१    बिक्री प्रबन्धक र तोकिएको शाखामा गएर तोकिएको शुल्क (रु. १००) बुझाएर फाराम खरिद गर्ने ।	१    बिक्री प्रबन्धक र तोकिएको शाखामा गएर तोकिएको शुल्क (रु. १००) बुझाएर फाराम खरिद गर्ने ।    फारम किन्नु अगाडि संस्थापक शेयर विद्यमान संस्थापकले मात्र खरिद गर्न पाउने वा अन्यले पनि खरिद गर्न पाउने सुनिश्चित गरेर मात्र किन्ने । प्रायः पहिलोपटक लिलामी गर्दा साविक संस्थापक शेयरधनीले मात्र किन्न पाउने गरी लिलामी हुने गरेको छ ।
	२  फारममा उल्लेखित सबैं विवरण स्पष्ट भर्ने।	२  फारममा उल्लेखित सबैं विवरण स्पष्ट भर्ने ।
	३  खरिद गर्न चाहेको कित्ताको तिर्न चाहेको दरमा आउने रकम तोकिएको बैंक वा वित्तिय संस्थाको शाखामा जम्मा गर्ने । यदि गुडफर पेमेन्ट चेकबाट भुक्तानी गर्ने भए आफ्नो खाता रहेको बैंकमा गएर आवश्यक रकमको गुडफर पेमेन्टको चेक बनाउने ।    चेक बनाउँदा कसको नाममा बनाउने ध्यानदिनुपर्छ । रकम जम्मा गर्दा पनि नाम र खाता नं मा सतर्क हुने ।	३  खरिद गर्न चाहेको कित्ताको तिर्न चाहेको दरमा आउने रकम तोकिएको बैंक वा वित्तिय संस्थाको शाखामा जम्मा गर्ने । यदि गुडफर पेमेन्ट चेकबाट भुक्तानी गर्ने भए आफ्नो खाता रहेको बैंकमा गएर आवश्यक रकमको गुडफर पेमेन्टको चेक बनाउने ।    चेक बनाउँदा कसको नाममा बनाउने ध्यानदिनुपर्छ । रकम जम्मा गर्दा पनि नाम र खाता नं मा सतर्क हुने ।
	४  नगद जम्मा भौचर वा गुडफर पेमेन्टको चेक र फारम उपलब्ध गराइएको खाममा राखेर सिलवन्द गरेर बिक्री प्रबन्धक वा तोकिएको शाखामा बुझाउने ।    खाम बाहिर “सर्वसाधारण शेयर खरिद आवेदन” उल्लेख गर्नुपर्छ ।	४  नगद जम्मा भौचर वा गुडफर पेमेन्टको चेक र फारम उपलब्ध गराइएको खाममा राखेर सिलवन्द गरेर बिक्री प्रबन्धक वा तोकिएको शाखामा बुझाउने ।    खाम बाहिर “संस्थापक शेयर खरिद आवेदन” उल्लेख गर्नुपर्छ ।
अन्य	क) दशलाख भन्दा बढी रकमको लागि आवेदन दिँदा प्यान नं. उल्लेख गर्नुपर्छ र कतिपय अवस्थामा प्यानको फोटोकपि पनि आवश्यक पर्न सक्छ ।	क) आम्दानीको स्रोत खुलेको कागज । ख) कर चुक्ता प्रमाणपत्र । ग) कालोसूचीमा नरहेको प्रमाणित कागज घ) यसका साथै नियामक निकाय वा कानुनतः संस्थापक हुन योग्यता पुगेको (बैंक तथा वित्तीय संस्था र बिमासम्बन्धी ऐन अनुसार) हुनुपर्नेछ । ङ) दशलाख भन्दा बढी रकमको लागि आवेदन दिँदा प्यान नं. उल्लेख गर्नुपर्छ र कतिपय अवस्थामा प्यानको फोटोकपि पनि आवश्यक पर्न सक्छ ।

कम्पनी वा संगठित संस्थाले खरिद गर्दा माथि उल्लेखित प्रकृयाका साथै क) संचालक समितिकाे निर्णय अावश्यक हुनेछ । संस्थापक शेयरमा लगानी गर्नु पूर्व सेयरधनीबीच विभेद र बजारमा यसको प्रभाव विषयक लेख पढ्न सुझाव ।

थप बिजपाटीकाे के हो शेयरको लिलाम अर्थात 'अक्सन', कसरी दिने आवेदन ? पढ्नुस्

बैंकहरुको २०७४/७५ तेस्रो त्रैमासिक अवस्था र लगानी निर्णयकाे अाधार

सूचीकरण भएका सबैं बाणिज्य बैंकहरुले तेस्रो त्रैमासिक विवरण प्रकाशित गरेका छन् । यस अवधिसम्म पनि बैंक अफ काठमाण्डू, सिभिल, कुमारी, एनसिसी र एनएमबीले तोकिएको ८ अरब चुक्ता पुँजीको व्यवस्थापन गर्न सकेका छैनन् । सार्वजनिक शेयर निष्कासन नगरेको राष्ट्रिय बाणिज्य बैंकलाई छोडेर २७ बैकहरुको प्रकाशित विवरणका आधारमा केहि सूचकका आधारमा सबैभन्दा बलियो र कमजोर निम्न अनुसार छन् ।

आधार	बलियो (राम्रो)		कमजोर (खराव)		औसत	कैफियत
	बैंक	रकम	बैंक	रकम
चुक्ता पूँजी (अरबमा)	नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	१०.६४५	एनसीसी	४.६७९	७.८३६
जगेडा कोष (अरबमा)	नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	१०.९१९	सेञ्चुरी	१.२१२	४.०३३
निक्षेप (अरबमा)	एनआईसी एसिया	१३३.७२६	सिभिल	३६.९०६	७८.३६७
कर्जा तथा सापट (अरबमा)	नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	११८.८६०	सिभिल	३४.९२४	६९.५८६
खुद व्याज आय (अरबमा)	नेपाल बैंक	४.५९२	सिभिल	०.८९२	२.२७४
खुद मुनाफा (अरबमा)	नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	२.८३८	सिभिल	०.३५०	१.२२८
प्रतिशेयर आम्दानी (रू)	नविल	४६.८३	सिभिल	८.९१	२०.५२
प्रतिशेयर खुद सम्पत्ति (रू)	कृषि विकास	२१०.५३	सेञ्चुरी	११५.०४	१५१
पूँजी कोष (प्रतिशतमा)	ग्लोवल आईएमई	११.७२	चार्टड	२२.६८	१५.०१	एनसीसीको पूँजी कोष ११.५४% भएता पनि तोकिएको पूँजी नपुगको अवस्था .
इक्विटीमा प्रतिफल (प्रतिशतमा)	नेपाल बैंक	२६.८८	सिभिल	६.५४	१४.१८
निष्कृय कर्जा (प्रतिशतमा)	नेपाल एसबिआइ	०.१३	एनसीसी	३.९७	१.४७
मूल्य आम्दानी अनुपात (गुणा)	नेपाल बैंक	७.५४	चार्टड	३४.०३	१.४७	मेगाको ४७.९७% भनिएपनि कारोवार नभएको हुँदा वास्तविक मान्न नसकिने .

बैंकहरूको आव २०७४/७५ तेस्रो त्रैमासको समग्र विवरण यस प्रकार रहेको छ ।

Bank	Capital	Reserve	Dep	Len	Net Interest	Net Profit	EPS	Networth	PE	CAR	NPL	ROE
ADBL	8,505,216	9,645,376	97,105,612	94,897,119	4,307,469	1,788,387	24.20	210.53	13.88	20.76	3.49	9.10%
BOKL	7,072,896	4,438,001	73,903,367	67,252,773	2,062,720	930,574	17.54	162.75	19.04	15.02	1.82	12.17%
CBL	6,934,850	1,908,876	36,906,323	34,924,888	892,813	350,054	8.91	127.53	16.95	21.94	3.73	6.54%
CCBL	8,063,435	1,212,354	52,732,731	50,027,928	1,228,226	630,050	10.42	115.04	16.51	16.36	0.76	9.72%
CZBL	8,033,236	2,374,306	60,256,519	55,820,044	1,466,724	1,009,886	16.76	129.56	15.51	15.66	1.46	13.38%
EBL	8,106,863	5,853,810	106,944,082	88,173,047	3,250,941	1,803,481	29.96	172.93	26.60	15.70	0.23	19.91%
GBIME	8,888,376	3,861,198	102,572,591	89,069,084	2,615,383	1,444,752	21.67	143.44	14.35	11.72	1.29	15.11%
HBL	8,114,529	5,202,468	96,324,191	85,456,212	2,910,564	1,611,802	25.81	163.61	23.63	12.44	1.19	17.18%
JBNL	8,000,786	1,370,746	54,579,518	51,169,055	1,574,467	575,732	9.59	117.13	17.09	16.13	1.95	8.24%
KBL	5,969,496	2812200	61,841,742	56,849,368	1,341,692	705,676	15.76	147.11	15.86	14.09	1.24	10.71%
LBL	8,221,667	2,169,151	63,268,385	58,699,279	1,549,556	802,633	13.64	126.38	17.96	12.97	1.16	10.44%
MBL	8,055,693	1,793,135	68,432,578	62,211,008	1,782,059	815,096	13.75	122.26	16.44	15.72	0.35	11.03%
Mega	7,376,743	1,812,190	42,842,715	41,286,633	1,300,951	524,904	9.55	124.57	47.97	18.49	0.98	9.91%
Nabil	8,043,221	8,816,897	123,019,480	105,027,044	4,490,061	2,799,354	46.83	210.00	21.12	13.02	1.07	24.03%
NBB	8,088,144	3,063,361	42,363,290	42,075,668	1,248,709	710,341	12.00	138.00	20.00	14.15	1.77	8.49%
NBL	8,042,662	5,976,684	90,813,275	79,705,932	4,592,489	2,567,728	42.57	174.31	7.54	18.02	2.91	26.88%
NCC	4,679,058	3127899	59,010,499	52,127,607	1,010,875	543,152	15.48	166.85	21.06	11.54	3.97	9.83%
NIB	10,645,599	10,919,897	130,197,457	118,860,752	4,118,567	2,838,448	35.55	202.58	18.76	13.25	0.76	17.55%
NICA	8,031,117	3,018,207	133,726,590	108,963,614	2,655,253	927,637	15.40	137.58	20.97	13.03	0.22	15.40%
NMB	6,461,774	5,635,417	85,296,206	74,013,725	2,103,229	1,410,016	29.09	187.21	15.29	12.93	1.10	16.95%
NSBI	8,046,905	4,159,500	83,845,651	74,052,723	2,891,382	1,379,785	22.86	151.69	24.06	14.51	0.13	10.17%
PCBL	8,033,299	2,660,399	74,200,725	66,535,633	1,694,387	1,258,575	20.89	133.12	14.12	12.51	1.06	16.10%
Pravu	8,001,334	3,401,994	87,643,506	73,070,388	1,902,500	867,124	14.45	142.52	15.22	12.68	3.90	10.14%
RBB	8,588,972	4977591	153,223,917	112,807,965	6,190,231	3,085,010				12.34	2.90	34.21%
Sanima	8,001,255	2,259,363	71,530,955	64,322,096	2,076,092	1,205,680	20.22	128.24	17.70	13.15	0.17	15.77%
SBL	8,012,171	3,601,582	90,401,940	79,880,802	2,200,522	1,225,193	20.52	144.95	14.86	12.30	1.31	14.16%
SCB	8,011,431	5,362,232	61,015,046	46,406,909	2,236,820	1,509,638	25.12	166.93	34.03	22.68	0.21	16.97%
SRBL	8,152,556	2,455,100	65,147,716	57,943,765	1,920,535	942,122	15.41	130.11	15.84	14.39	1.45	11.84%
Total	220,183,284	113,889,934	2,269,146,607	1,991,631,061	67,615,217	36,262,830
Average	7,863,689	4,067,498	81,040,950	71,129,681	2,414,829	1,295,101	20.52	151.00	19.35	14.91	1.52	0.14

गत आर्थिक वर्षको तेस्रो त्रैमासको आधारमा भने बैंकहरुले निम्न अनुसार प्रगति गरेका छन् ।

कम्पनीहरुले त्रैमासिक विवरण प्रकाशित गर्दा नियामक वा कानुनले तोकेका सबै परिसूचकहरुको विवरण र जानकारी प्रकाशित गर्दछन् । विश्लेषण र तुलना गर्न सकभर बढी सूचकहरुलाई आधार बनाउन सकिन्छ, तर आफूले कुन आधारमा किनबेचको निर्णय गर्ने वा लगानी निर्णयका आधारभूत सूचक र तिनका प्राथमिकता भने आफैले तय गर्नुपर्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको सन्दर्भमा नियामकले समेत केही मापदण्ड तोकेको र केही परिसूचकले अन्य सूचकहरुको समेत मोटामोटी प्रतितिनिधित्व गर्ने आधारमा एउटा लगानीकर्ताले निम्न आधारभूत सूचकहरुलाई तोकिएको प्राथमिकतामा  किन्ने आधार बनाउँदा कम जोखिमपूर्ण निर्णयमा पुग्ने संभावना रहन्छः

१) प्रतिशेयर आय (इपिएस)

कम्पनी संचालनको मूल्य उद्देश्य मुनाफा नै हुने र खुद मुनाफाको आधारमा प्रतिशेयर आम्दानी गणना गरिने हुँदा लगानीकर्ताका साथै कारोवारीले पनि माग र आपूर्तिसँग इपिएसलाई मूल्यको आधार बनाउने आमप्रचलन रहेको छ । कम्पनीको व्यवसायिक सफलताको मुख्य मापक र लाभांसको आधारका समेत भएको हुँदा इपिएस बढी भएको राम्रो हुन्छ । यसैको आधारमा बजार मूल्य प्रभावित हुने र मूल्य आम्दानी अनुपात निर्धारण हुने हुँदा इपिएस नहेरी लगानी गर्नु जोखिमपूण मात्र होइन, मूर्खता पनि हुनसक्छ । कम्पनीको इपिएस निम्न सूत्रका आधारमा निकालिन्छ । प्रकाशित विवरणलाई आफैले पनि यि सूत्र प्रयोग गरेर सामान्य जाँच गर्न सकिन्छ ।

• सूत्र १: खुद आम्दानीलाई कुल साधारण शेयर (संस्थापक र सर्वसाधारण समेत) संख्याले भाग गरि आउने भागफल प्रतिशेयर आम्दानी हुन्छ | यो साधारण विधि हो | उदाहरणको लागि मानौं कुनै कम्पनीले चैत्र महिना मसान्तमा २ अरव खूद नाफा गरेको छ र यसको चुक्ता पूँजी १० अर्ब (१० करोड कित्ता शेयर) छ भने २,००,००,००,०००/१०,००,००,०००=२० प्रतिशेयर आम्दानी हुन्छ | स्मरणीय के छ त्रैमासिक प्रतिवेदनमा प्रतिशेयर आम्दानी गणना गर्दा वार्षिकीकरण गरिएको हुन्छ र यसलाई विशेष ध्यान दिनुपर्छ । यदि कम्पनीले अग्राधिकार शेयरबाट पुँजी संकलन गरेको छ भने त्यस्तो अवस्थामा खुद आम्दानीबाट कायम अग्राधिकार शेयरका लागि लाभांस घटाएर कायम कुल शेयर संख्याले भाग गरिन्छ ।
• सूत्र २: (खुद आम्दानी – अग्राधिकार शेयरका लागि लाभांस) ÷ कायम कुल सर्वसाधारण शेयर संख्या । यसका साथै अन्तराष्ट्रिय रुपमा कम्पनी विभिन्न समयमा पुँजी संकलन र परिचालन गरेको आधारमा निम्न प्रकारका सूत्रहरूको समेत प्रयोग गर्ने चलन रहेको छ ।
• सूत्र ३: (खुद आम्दानी – अग्राधिकार शेयरका लागि लाभांस) ÷ भारित औसत सर्वसाधारण शेयर संख्या
• सूत्र ४: (खुद आम्दानी – अग्राधिकार शेयरका लागि लाभांस) ÷ औसत सर्वसाधारण शेयर संख्या
• सूत्र ५: (नियमित संचालन मुनाफा – अग्राधिकार शेयरका लागि लाभांस) ÷ भारित औसत सर्वसाधारण शेयर संख्या

तसर्थ लगानी निर्णयको पहिलो आधार नै इपिएस हुनुपर्छ । कम्पनी छनौट गर्दा बढी इपिएस भएको र पूँजी वृध्दि भएको अवस्थामा सोही वा सोभन्दा बढी दरमा इपिएस बढेको छान्नु उपयुक्त हुनेछ ।

तेस्रो त्रैमासिक विवरणको इपिएसका आधारमा नविल, नेपाल इन्भेष्टमेन्ट र नेपाल बैंकका शेयरधनीहरु खुसी हुनुपर्ने देखिन्छ । औषत इपिएस रु. २०.५२ का आधारमा १५ वटा बैंकहरु बजारको प्रतिफल दरमा कमाउन असफल देखिएको छन्।

२) प्रतिशेयर खुद मूल्य (नेटवर्थ)

प्रतिशेयर खुद मूल्य (नेटवर्थ) अर्थात् नेटवर्थले कम्पनीको वित्तिय अवस्था तथा शेयरधनीको खुदसम्पत्तीको अवस्थालाई जनाउँछ । यसलाई शेयरको कितावी मूल्यका रुपमा पनि लिन सकिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा अंकित मूल्य रु. १०० र रु. १० हुने हुँदा नेटवर्थ सदैव सो भन्दा बढी हुनुपर्छ । भनेको नेटवर्थ सँधै सकारात्मक हुनुपर्छ । उदाहरणको लागि कृषि विकास बैंकको नेटवर्थ रु. २१० छ भन्नुको मतलव बैंकले कमाएर प्रति कित्ता रु. ११० जगेडा कोष (शेयरधनीको कोष) मा जम्मा गरिदिएको छ । तर कुनै कम्पनीको नेटवर्थ रु ९० छ भने कम्पनी व्यवसायिक नोक्सानीमा गएर पूँजीबाट खर्च धान्नुपरेको अवस्था वा शेयरधनीको खुद सम्पत्ती नै नकारात्मक भएको अवस्थालाई जनाउँछ । यो हामीले निकाल्न गाह्रो हुने भए पनि कम्पनीको त्रैमासिक विवरण हेरेर थाहापाउन सकिन्छ । जति बढी नेटवर्थ त्यति बलियो हो तर यसले के पनि देखाउँछ भने कम्पनीले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा नबाँडी जगेडा कोषमा राख्ने गरेको छ ।

तेस्रो त्रैमासिक विवरणको नेटवर्थका आधारमा कृषि विकास, नविल र नेपाल इन्भेष्टमेन्ट बैंकका शेयरधनीहरु धनी देखिन्छन् । औषत नेटवर्थ रु. १५१ रहँदा ११ वटा बैंकहरु औषतभन्दा बढी तथा १६ वटा कम देखिएका छन् ।

३) पुँजीकोषको अवस्था वा पूँजी पर्याप्तता अनुपात

प्रचलित बैंक तथा वित्तीय संस्थासम्बन्धी कानुनले आफ्नो कुल जोखिम भारित सम्पत्तिको आधारमा न्युनतम पुँजीकोष अनुपात कायम गर्नुपर्ने बाध्यात्मक व्यवस्था गरेको छ । यसले संस्थाको जोखिम वहन क्षमता गर्न पुँजी पर्याप्तता कति छ भन्ने बुझाउँछ । हाल बैंकहरुको पूँजीकोष अनुपात न्यूनतम ११ प्रतिशत हुनुपर्छ । वासेल कार्यान्वयनका चरणहरु पार गर्दै जाँदा पुँजी कोष र त्यसमा समावेश हुने पुँजीमा परिवर्तन हुँदै जान्छ । सामान्यतः हामीले बुझ्नु पर्ने, पुँजी पर्याप्त हुनु पर्दछ, यो धेरै बढी वा कम हुनु हुन्न । पुँजीकोष कम हुनु भनेको कम्पनीलाई व्यवसाय संचालन गर्न आवश्यक पूँजीको अभाव भएको र पुँजीकोष बढी हुनु भनेको कम्पनी प्रभावकारी रुपमा पूँजी परिचालन गर्न असक्षम भएको अवस्था हो । कम्पनीको वित्तीय स्वस्थताका हिसावले पूँजीकोष बलियो हुनु नै राम्रो हो तर बैधानिक पूँजीकोष तोकिएको अवस्थामा सोको केही बढीलाई उपयुक्त मान्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि वर्तमान अवस्थामा ११ न्यूनतम हुँदा १२–१४ लाई स्वीकार्य अवस्था र १५ भन्दा माथिलाई ओभर क्यापिटलाईज्ड मान्न सकिन्छ । लगानी निर्णयको सन्दर्भमा बोनस शेयरका लागि कसिलो पूँजीकोष तथा नगद लाभांसको लागि राम्रो इपिएस र खुकुलो (बढी) पूँजीकोष भएको कम्पनी छान्नु उपयुक्त हुन्छ ।

तेस्रो त्रैमासको पुँजी पर्याप्ताका आधारमा स्ट्याण्डर्ड चार्टर, नेपाल बैंक र सिभिल बलिया देखिन्छन् । मुनाफाको अवस्थामा कम्पनीले चाहँदा नगद लाभांस दिने क्षमता राख्छन् । ग्लोवलआईएमई, सिध्दार्थ र प्राइमलाई भने पुँजी थप्न हटारो हुने अवस्थामा मुनाफालाई बोनस शेयर मार्फत पुँजीकृत गर्न बाध्यता आउन सक्छ । औषत १४.९१ का आधारमा ११ वटा बैंकहरुसँग व्यवसाय विस्तारका लागि पर्याप्त पुँजीकोष रहेको देखिन्छ । १६ वटाले पुँजीकोष व्यवस्थापनका विकल्प सोच्नुपर्ने हुनसक्छ । एनसीसीको पुँजीकोष कसिले देखिएता पनि पुँजी थप हुने अवस्थामा कस्ते हुन्छ अनुमान गर्न सकिँदैन ।

३) मूल्य आम्दानी अनुपात (पिई)

कम्पनीको वर्तमान आम्दानीको आधारमा बजारमूल्य वा तिरिने मूल्य वा साँवा फिर्ता हुन कति वर्ष लाग्छ भन्ने जानकारी मूल्य आम्दानी अनुपातले दिन्छ । यसलाई बजारमा क्रेताले तिर्नचाहेको र बिक्रेताले बेच्न चाहेको मूल्य वा कुनै कम्पनीको एक शेयरका लागि उसको प्रतिशेयर आम्दानीको आधारमा बजारका क्रेताले तिर्नचाहेको मूल्य मान्न सकिन्छ । यसलार्इ कम्पनी प्रति बजारले तिर्नचाहेको प्रिमियम मूल्य वा साखको मूल्य पनि मान्न सकिन्छ । यसलाई पिई रेसियो पनि भनिन्छ, जसले निश्चित आम्दानी गर्न तिर्नुपर्ने मूल्य जनाउँछ । यस्तो अनुपात वा गुना जति कम भयो त्यति राम्रो हो । यो निकाल्न आजको बजारमूल्य (खरिदमूल्य) लाई प्रति शेयर आम्दानीले भाग गरे पुग्छ । तर बजारमूल्य परिवर्तन भईरहन्छ र सोको आधारमा प्रत्येक दिनमात्र होइन प्रत्येक कारोवारको पिई फरक हुन्छ । किन्दा सदैव कम मूल्य र कम पिर्इ कायम गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । आमरुपमा पिई १० गुनासम्म सस्तो, १५ गुनासम्म किन्न उपयुक्त, २० गुनासम्म सामान्य जोखिमयुक्त (थोरै बढी मूल्य) र २० भन्दा बढी हुँदा महँगो वा जोखिमपूर्ण मानिन्छ । तर कम्पनी र बजारको अवस्था अनुसार कति पिई उपयुक्त भन्ने आफैले निर्णय गर्नुपर्दछ । किनबेच गर्दा त्रैमासिक विवरणभन्दा तत्कालको पिर्इ हेर्नुपर्छ ।

तेस्रो त्रैमासको पिईका आधारमा नेपाल बैंक, कृषि विकास र ग्लोवलआईएमई खरिद प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने देखिन्छ । औषत पिई १९.३५ का आधारमा १८ वटा बैंकहरुको किन्नु उपयुक्त र ९ वटा महंगा देखिएका छन् ।

४) इक्विटिमा प्रतिफल (आरओई)

प्रतिशेयर आम्दानी जतिकै महत्वपूर्ण इक्विटीमा प्रतिफल वा आरओई हो । हुनतः इपिएसको आधारमा आरओई तलमाथि हुन्छ । इपिएसमा खुद मुनाफालाई कुल शेयर संख्याले भाग गरिन्छ भने आरओईमा खुद मुनाफालाई शेयरधनीको कोष (पुँजी कोष) ले भाग गरेर निकालिन्छ ।

तेस्रो त्रैमासमा बैंकहरुको इक्विटीमा औषत प्रतिफल १४ प्रतिशल देखिन्छ । नेपाल बैंक, नविल र एभरेष्टको प्रतिफल तुलनात्मक रुपमा राम्रो रहेको छ ।

उल्लिखित मुख्यसूचकका अतिरिक्त तोकिएको चुक्ता पुँजी पुगेको छ वा छैन, बैंक अन्य बैंक तथा वित्तीय संस्थासँग मर्ज वा विलयमा जाँदै वा अरुलाई मर्ज वा प्राप्ति गर्दै छ कि ?, खुद व्याज आम्दानी र त्यसको आधार के हो ?, निष्कृय कर्जा, व्याजदर अन्तर (स्प्रेड दर), जगेडा कोष, वचत र कर्जा तथा सापटीको आकार कस्तो छ ? भन्ने विश्लेषण गर्दै औषत अवस्थासँग तुलना गर्नुपर्छ ।

प्रत्येक लगानीकर्ताको लगानीको उद्देश्य, अवधी, पूँजीको स्रोत, अपेक्षित मुनाफा, जोखिमवहन क्षमता फरक हुन्छ र सोही आधारमा लगानी वा कारोवारको निर्णयका आधार फरक हुनसक्छ । त्यसैले लगानी निर्णय गर्दा सचेत र सजग भएर गर्नुपर्छ ।

प्रस्तुत विश्लेषणका आधारमा किनबेच गर्नु अगाडि थप अध्ययन र जेखिम मूल्यांकन गर्नुहुन अनुरेध छ । यसैका आधारमा हुने मुनाफा वा घाटामा लेखक जिम्मेवार हुनेछैन् ।