पीई रेसियो : लगानी निर्णयको एक आधार

धितोपत्र लगानी तथा कारोबारमा आमरूपमा प्रचलित ‘पीई रेसियो–पीई’ अर्थात् मूल्य–आम्दानी अनुपात कम्पनीको आम्दानीका आधारमा मूल्यगत अवस्था मापन गर्न तथा सन्दर्भ मूल्य विश्लेषणको सूत्र हो । यसले मूलतः कम्पनीको प्रतिसेयर आय (ईपीएस) र प्रचलित मूल्य वा लागतको सम्बन्ध वा अवस्था व्यक्त गर्छ । जहाँ ‘मूल्य’ले प्रतिकित्ता कारोबार रकमसँगै कम्पनीप्रति आमलगानीकर्ताको मनोदशा (मास साइकोलोजी) वा माग र आपूर्तिको अवस्था अनि ‘ईपीएस’ले उक्त कम्पनीको व्यावसायिक र मुनाफाको अवस्था व्यक्त गरिरहेको हुन्छ । ‘पीई’ले मूल्य र ईपीएसको विश्लेषण र समायोजन गर्दै कम्पनीको वास्तविक मूल्यांकन र लगानी मार्गनिर्देश गर्छ ।

सामान्यतः परल वा प्रचलित मूल्यलाई प्रतिसेयर आम्दानीले भाग गरेर ‘पीई’ निकालिन्छ । यसले कम्पनीको निश्चित प्रतिसेयर आयका लागि लगानीकर्ताहरूले कति मूल्य तिरिरहेका छन् र विद्यमान वा प्रक्षेपित ईपीएसका आधारमा तिरिएको मूल्य असुल हुन कति वर्ष लाग्छ भन्ने अनुमानित समय ‘पीई रेसियो’ ले बताउँछ । कम्पनीको मूल्य आम्दानी अनुपात मापनका लागि प्रयोग गरिने ईपीएस र मूल्यमध्ये सामान्यतः ईपीएस निश्चित अवधिसम्म स्थिर हुन्छ भने मूल्य प्रत्येक कारोबारमा परिवर्तन हुन्छ, त्यसैले बजारमा हुने प्रत्येक कारोबारसँगै उक्त कम्पनीको ‘पीई रेसियो’ पनि परिवर्तन भइरहन्छ ।

‘पीई’ रेसियो गणना

सामान्यतः कारोबार मूल्यलाई कम्पनीको ईपीएसले भाग गरेर आउने नतिजा नै ‘पीई रेसियो’ हो । जस्तै, कुनै कम्पनीको सेयरको प्रचलित मूल्य प्रतिकित्ता रु. ३ सय र ईपीएस रु. १५ भए ३ सयलाई १५ ले भाग गर्दा आउने २० (३००÷१५ = २०) नै उक्त कम्पनीको ‘पीई’ हो । यदि कम्पनी सेयरको मूल्य बढेर ३ सय १५ पुगे पीई परिवर्तन भएर २१ तथा ईपीएस बढेर २० पुगे पीई घटेर १५ (३००÷२० = १५) हुन्छ । यसैगरी आफूले विभिन्न समयमा किनेर धारण गरेको सेयरको भारित औसत लागतका आधारमा कम्पनीगत ‘पीई’ निकालेर तुलनात्मक अध्ययन र लगानी व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । प्रत्येक कारोबार मूल्य÷लागत वा ईपीएससँगै परिवर्तन हुने ‘पीई’ शुद्धता र विश्वसनीयता भने ईपीएसको शुद्धतामा निर्भर रहन्छ ।

नेपालमा त्रैमासिक वित्तीय विवरणमा प्रकाशित ईपीएसका आधारमा ‘पीई’ गणना गरिन्छ, जसले केवल विगतको आयको आधारमा प्रचलित मूल्यको अनुपात व्यक्त गर्छ । विगतको वा यथार्थ ईपीएसका आधारमा गणना गरिने ‘पीई’लाई ‘ट्रेलिङ पीई’ वा ‘सामान्य पीई’ भन्न सकिन्छ । अहिले प्रचलनमा रहेकाे र छलपफल यहि सामान्य पीई हाे । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा भने विगतको (ट्रेलिङ) सँगै आगामी समयको प्रक्षेपित ईपीएसको गणना गरी भविष्यको ‘प्रक्षेपित पीई’ अर्थात् ‘फरवार्ड पीई’ पनि निकालिन्छ । अझ कतिपय लगानी निर्णयका लागि विगतको निश्चित अवधि र आगामी अवधिको ईपीएस समायोजन गरी ‘मिश्रित पीई’ निकालिन्छ । मिश्रित पीईमा सामान्यतः विगतको दुई त्रैमासको यथार्थ ईपीएसको औसत र आगामी दुई त्रैमासको सम्भावित ईपीएसको समायोजन गरी आउने मिश्रित ईपीएस प्रयोग गरी ‘पीई’ निकालिन्छ । जति शुद्ध ‘पीई’ निकाल्न सकियो त्यति सही लगानी निर्णय र व्यवस्थापन गर्न सफल भइने हुँदा ‘पीई’को गणनामा निकै सजगता अपनाइनुका साथै प्रयोग गरिने ईपीएसको शुद्धता, यथार्थता र व्यावहारिकतामा ध्यान दिइनुपर्छ । ईपीएसको सानो त्रुटिले ‘पीई’मा उल्लेख्य असर गर्छ ।

• हाल नकारात्मक इपिएस भएका कम्पनीहरूले पनि नेगेटिभ वा माइनस पीईकाे विवरण प्रस्तुत गरिरहेका छन् । सैद्धान्तिक रूपमा वा हिसावमा हाेला तर व्यवहारमा नेगेटिभ इपिएस भनेकाे नाेक्सानी हाे भने नाेक्सानीमा रहेकाे कम्पनीकाे मूल्य अाम्दानी अनुपात हुन्न । मूल्यअाम्दानी अनुपात गणना अायकाे अाधारमा हुने हाे । त्यसैले नाेक्सानीकाे वा नेगेटिभ इपिएसकाे पीई गणना गर्नै मिल्दैन । पीई कम्पनी नाफामा गएपछि बल्ल निस्कन्छ यस अाध ारमा तत्काललाई असिमित वा अनिश्चित मान्न सकिन्छ नकि माइनस ।  

‘पीई’को मापदण्ड र सिद्धान्त

कुनै कम्पनीको सेयरका लागि कतिसम्म मूल्य तिर्ने वा प्रचलित मूल्य उचित हो वा होइन भन्न ‘पीई’ मानकलाई प्रयोग गरिए तापनि निश्चित मापदण्ड पाउन सकिन्न । सामान्यतः (क) १० भन्दा कम पीई रेसियो भएका र कम्पनीको भविष्य ठीक भएको अवस्थामा जसरी पनि किन्नु, (ख) १०–१५ पाए किन्ने, (ग) १५–२० किन्नु उपयुक्त, (घ) २०–२५ विचार गरेर किन्ने र (ङ) २५ भन्दा बढी भएको अवस्थामा निकै विचार गरेर किन्नु भन्ने मान्यता प्रचलित छ ।

यसले सामान्यतः कम पीई भएको कम्पनी मूल्यगत रूपमा सस्तो र मूल्यगत जोखिम कम देखाउँदै लगानी प्राथमिकता राख्न सुझाव दिन्छ । पक्कै कम ‘पीई’ले लागतका आधारमा कम मूल्यलाई इंगित त गर्छ, तर बजार मूल्य ईपीएससँगै उक्त कम्पनीप्रति लगानीकर्ताहरूको ‘आस र त्रास’ले पनि निर्देशित गरिरहेको हुन्छ । कुनै कम्पनीको अहिले ईपीएस कम भए पनि भविष्यमा राम्रो हुने ‘आस’ भए उच्च मूल्य तिर्न पनि तयार हुन सक्छन् भने अहिले राम्रो ईपीएस भएको कम्पनीको भविष्यप्रति सशंकित र ‘त्रास’को अवस्थामा कम मूल्यमात्र तिर्न तयार हुन्छन् । अर्को कोणबाट हेर्दा कम मूल्यले उक्त कम्पनीको सेयरप्रति लगानीकर्ताहरूको रुचि कम रहेको वा भविष्यप्रति आशावादी नरहेको जनाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ ।

अझ हाम्रो सन्दर्भमा केही उपसमूह वा कम्पनीको ‘पीई’ उल्लिखित रेन्जमा पाउनै सकिन्न । तसर्थ ‘पीई’को सामान्य मापदण्ड हेर्दै गर्दा सम्बन्धित उपसमूह वा व्यावसायिक क्षेत्रको औसत ‘पीई’ र उक्त कम्पनीको विगतको औसत, उच्च र न्यून ‘पीई’ हेर्नैपर्छ ।

नेपाली धितोपत्र बजारमा केवल ‘सामान्य पीई’ को चर्चा भएर पनि यसैका आधारमा किनबेच गर्ने कमै भेटिन्छन् । सूचीकृत कम्पनीहरूले क) नियमित वित्तीय विवरण प्रकाशन नगर्ने, ख) प्रकाशित विवरणहरूमा उल्लिखित ईपीएससमेत त्रुटि पूर्ण हुने र ग) आगामी दिनको व्यावसायिक अवस्था र प्रक्षेपित ईपीएसको कुनै उल्लेख नहुने सन्दर्भमा विश्वसनीय र व्यावहारिक ‘पीई’ गणना सहज देखिन्न । अझ विश्लेषणका लागि आवश्यक तथ्यांक (डाटा) सहजै उपलब्ध नहुने अवस्थामा लामो अवधिको ‘पीई’ गणना र विश्लेषण असम्भवजस्तै छ । कतिपय उपसमूहको औसत ‘पीई’ नै २५ माथि र केही कम्पनीको १०० माथिको ‘पीई’ रहने नेपाली धितोपत्र बजारमा एकल कम्पनीको ‘पीई’ भन्दा उपसमूहको औसत ‘पीई’लाई आधार बनाएर लगानी निर्णय तथा व्यवस्थापन उपयुक्त हुनसक्छ ।

२०७७ कातिक १३ गतेको मूल्यका आधारमा उपसमूहगत ‘पीई’
उपसमूह	उपसमूहको औषत	न्यून		उच्च
		कम्पनी	विन्दु	कम्पनी	विन्दु
वाणिज्य बैंक	२०	कृषि विकास बैंक	१४	सिभिल बैंक	३१
विकास बैंक	२४	मितेरी विकास बैंक	१६	कामना–सेवा विकास बैंक	१०७
वित्त	२०	मञ्जुश्री फाइनान्स	१०	गुर्खाज फाइनान्स*	५३
लघुवित्त	४४	सानाकिसान लघुवित्त	२५	कालिका माइक्रोक्रेडिट	३८३
जीवन विमा	८०	प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्स	५१	एलआईसी नेपाल	२५३
निर्जिवन विमा	३१	प्रिमियर इन्स्योरेनस	२४	युनाइटेड इन्स्योरेन्स	१२७
जलविदुत	२९	सिनर्जि पावर डेभलपमेन्ट	१५	हिमालयन उर्जा (हुर्जा)	४१५
उत्पादन	३२	हिमालयन डिष्टिलरी	२३	युनिलिभिर	४७
होटल	३८	तारागाउँ	१९	सोल्टी	१४८
अन्य	२२	नेपाल टेलिकम	१३	नागरिक लगानी कोष	९३

* प्रकाशतिमा भूलबस सिटिएक्प्रेस फाइनान्स भएको

‘नेप्से अल्फा’द्वारा गणना गरिएको उल्लिखित तथ्यांकले कृषि विकास बैंक, मञ्जुश्री फाइनान्स र सिनर्जी पावरको सेयर किन्न सुझाए पनि बजारमा ३ सय माथिका ‘पीई’का कम्पनीहरूसमेत किनबेच हुनुले ‘पीई’ले मार्गनिर्देश र मूल्यगत जोखिमको अवस्था मापन गर्नेबाहेक लगानी निर्णायक नहुने स्पष्ट देखिन्छ ।

अाइक्यापिटलबाट गणना गरिएकाे २०७८ जेठ ३० देखि असार ३ गतेकाे सेक्टरवाइज ‘पीई’ यस्ताे छ । सेक्टर पीइ गणनामा वेटेज एभरेज, सिम्पल एभरेज, नेगेटिभ पीइ, जस्ता कुरा फरक हुनसक्छ, त्यसैले अाफु कसरी लिने वा गणना गर्ने अाफै निर्णय गर्नुपर्छ । 

नेप्से अल्फा वा अाइक्यापिटलकाे सेक्टर पीइ केवल सन्दर्भ अंककाे लिएर लगानीमा व्यक्तिगत जाेखिम र उपयुक्त पीइ लिनु हितकर हुनेछ । दुवैकाे डाटा सन्दर्भ वा शैक्षिक प्रयाेजनका लागि लिएकाे हुँदा यसकाे शुद्धताकाे सुनिश्चितताकाे जिम्मेवारी मेराे हुनेछैन् । यसलाइ केवल सन्दर्भकाे रूपमा लिन उपयुक्त हुन्छ । 

‘पीई’ र लगानी निर्णय

नयाँ कम्पनीमा लगानी निर्णय तथा व्यवस्थापनका लागि ‘पीई’लाई आधार बनाउँदै गर्दा समग्र बजारको ‘पीई’को अवस्था, सम्बन्धित उपसमूहको ‘पीई’, कम्पनीको विगतको उच्च, औसत र न्यून ‘पीई’ समेतलाई ध्यान दिएर तुलनात्मक अवस्थाको अध्ययन गर्नुपर्छ । यस्तै विद्यमान कम्पनीमा लगानी व्यवस्थापन गर्दा आफ्नो औसत लागत र सोका आधारमा आफ्नो ‘पीई’ गणना गरी बजार र उपसमूहको औसत ‘पीई’सँग तुलना गर्दै लगानी निर्णय वा व्यवस्थापनमा विद्यमान र सम्भावित व्यावसायिक अवस्थासँगै विगतको उच्च, औसत र न्यून ‘पीई’ समेतलाई ध्यान दिनुपर्छ । ‘पीई’कै आधारमा लगानी र कारोबार गर्ने हो भने आफ्नो सीमा (रेन्ज) समेत तय गर्दै मूल्य वा ईपीएसमा परिवर्तनसँगै ‘पीई’मा आउने परिवर्तनको व्यवस्थापन कसरी गर्ने विकल्पको समेत तयारी गर्नुपर्छ ।

यसका साथै ‘पीई’ले केवल सन्दर्भ मूल्य व्यक्त गर्ने र प्रत्येक कारोबार वा लागतका आधारमा परिवर्तन हुने अनि चाहेको ‘पीई’ भित्रका कम्पनीको सेयर किनबेचको सुनिश्चितता नहुने हुँदा ‘पीई’ मात्र हेरेर सेयर महँगो (ओभरभ्यालुड) र सस्तो (अन्डरभ्यालुड) भन्ने प्रक्षेपण गर्न सकिएला, तर सोही आधारमा कम्पनीप्रति धारणा बनाउँदै लगानी निर्णय र व्यवस्थापन जोखिमपूर्ण हुनेछ ।

‘पीई’का आधारमा लगानी निर्णय लिँदै गर्दा अन्य पक्षहरूको अतिरिक्त कम्पनीको सेयरको मूल्यको तुलनात्मक अवस्था र औचित्यता, ईपीएसको शुद्धता, ‘पीई’ र ईपीएसको वृद्धिदरको अनुपात (प्राइस अर्निङ ग्रोथ अर्थात् ‘पेग रेसियो’) र व्यावसायिक अवस्था र वार्षिक वृद्धिदर (कुमुलेटिभ एनुअल ग्रोथ रेट (सिएआरजी) लाई पनि ध्यान दिनुपर्छ । पेगका लागि ‘पीई’लाई ईपीएस ग्रोथ रेट ((मूल्य/ईपीएस)/ईपीएस वृद्धिदर) को सूत्र प्रयोग गर्न सकिन्छ । यस्तै वार्षिक वृद्धिदर (सीएआरजी) ‘पीई’ भन्दा बढी भए कम्पनीको ‘पीई रेसियो’ तुलनात्मक बढी भए पनि लगानीयोग्य तर ‘सीएआरजी’ न्यून भए कम ‘पीई’ पनि लगानी अयोग्य मानिन्छ ।

‘पीई’सँगै सबै वित्तीय नतिजाको शुद्धता र व्यावहारिकता प्रकाशित वा प्रयोग गरिने ईपीएसमा निर्भर रहनेमा विशेष चनाखो हुँदै ईपीएसको स्रोत, यथार्थता र विश्वसनीयताको बारम्बार परीक्षण र सुनिश्चित गरिनुपर्छ ।

थप टिप्पणीः विमा कम्पनीहरूकाे सन्दर्भमा विशेषगरी जीवन विमा कम्पनीहरूकाे ईपीएस एक्चुअरी भ्यालुएसन पछि मात्र निश्चित हुनेहुँदा प्रकाशित वा प्रक्षेपित ईपीएसभन्दा निकै फरक हुने तर्फ सदैव सचेत हुनुपर्छ । एक्चुअरी अगाडिकाे ईपीएसले केवल धुमिल चित्रमात्र प्रस्तुत गर्नेछ ।

उच्च पीइ राेज्नुकाे मतलव उच्च जाेखिम लिनु हाे । त्यसैले उच्च जाेखिम लिने लगानिकर्ता (Risk taker) ले उच्च पीई र सुरक्षित वा कम जाेखिम लिनेले कम पीई (Risk averter) का कम्पनी राेज्छन् । यहाँ के पनि बिर्सनु हुन्न भने जाेखिम र प्रतिफल अन्तरसम्बन्धित हुन्छ । उच्च जाेखिम उच्च नाफाघाटाकाे सम्भावना, कम जाेखिम कम मुनाफा र घाटा ।

विद्यमान लगानीमा पीइ व्यवस्थापन गर्ने चाहि लागत व्यवस्थापन नै हाे । यसकाे लागि अाफ्ना पीइ बढि भए बजारबाट सस्ताेमा किनेर लागत घटाउन सके उक्त कम्पनीकाे पीइ घट्ने छ । जसरी लागत र बजार मूल्यकाे अनुगमन गरिन्छ, त्यसरी नै बजार र अाफ्नाे पीइ अनुगमन गरिरहनु पर्छ ।

काराेवार दैनिकमा २०७७ कातिक २३ गते प्रकाशित https://www.karobardaily.com/news/120785

Revised and/or updated on 18 June 2021, NST 10.56