पूँजीबजारसँग सम्बन्धित वित्तिय क्षेत्र विकास र स्थायित्व सम्बन्धी सुझावहरू

क्रम	कार्य	समयसीमा	जिम्मेवार निकाय
१	धितोपत्र दलाल व्यवसायलाई थप प्रतिस्पर्धी बनाउन धितोपत्र दलाल सम्बन्धी विद्यमान इजाजत र संचालन नीतिमा पुनरावलोकन गर्ने ।	२०७५ चैत	धितोपत्र बोर्ड
२	तोकिएको मापदण्ड पुरा गर्ने वाणिज्य बैंकहरुलाई सहायक कम्पनीमार्फत शेयर खरिद बिक्री गर्न पाउने गरी ब्रोकर लाईसेन्स दिने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
३	शेयर खरिद बिक्री गर्न पाउने गरी खोलिएका वाणिज्य बैंकहरुका सहायक कम्पनी तथा धितोपत्र दलाल व्यवसायीले अर्को धितोपत्र दलाल व्यवसायीलाई प्राप्ति (Acquire) गर्ने र गाभ्ने÷गाभिने (Merger) नीतिगत व्यवस्था गर्ने ।	२०७५ चैत	धितोपत्र बोर्ड
४	नेपाल राष्ट्र बैंकसँगको समन्वयमा धितोपत्र बोर्डले भौतिक पूर्वाधार, जनशक्ति, सूचना प्रविधि र तथ्यांक व्यवस्थापनको सुनिश्चितता गरी धितोपत्र दलाल व्यवसायीहरुलाई मार्जिन कर्जा कारोवार गर्न इजाजत दिने । साथै, धितोपत्र व्यवसायीहरुको आचार संहितालाई प्रभावकारी रुपमा कार्यान्वयनमा ल्याउने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड, नेपाल राष्ट्र बैंक
५	मार्जिन कर्जा र शेयर धितोमा प्रवाह हुने कर्जालाई स्पष्ट वर्गीकरण गर्ने । शेयरको धितोमा प्रवाह हुने कर्जाको विद्यमान Loan to Value Ratio लाई बढाई ५० प्रतिशतबाट ६५ प्रतिशत कायम गर्ने । यसरी प्रदान गरिने कर्जाको जोखिम भार विद्यमान १५० प्रतिशतबाट १०० प्रतिशत कायम गर्ने । यस्तो कर्जा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको प्राथमिक पूँजीको विद्यमान २५ प्रतिशतबाट बढाई ४० प्रतिशतसम्म प्रदान गर्न सक्ने व्यवस्था गर्ने ।	तत्काल	नेपाल राष्ट्र बैंक
६	शेयरको धितोमा ऋण लिएका ऋणीहरुको मार्जिन कल गर्ने सम्बन्धमा उक्त शेयरमा प्राप्त हुने यकिन भएको हकप्रद र बोनस शेयरहरु सूचीकरण नभएसम्मको लागि धितोमा राखिएको शेयर संख्यामा समायोजन गर्ने व्यवस्था मिलाउने ।	तत्काल	नेपाल राष्ट्र बैंक
७	भित्री सूचनाका आधारमा हुने कारोवार (Insider Trading) लाई निरुत्साहित गर्न भित्री कारोवार बन्देज नियमावली बनाई कार्यान्वयनमा ल्याउने ।	२०७५ चैत	नेपाल सरकार, धितोपत्र बोर्ड
८	NEPSE मा सूचीकृत वास्तविक क्षेत्रका कम्पनीहरुको नियमनको लागि छुट्टै नियमनकारी निकायको व्यवस्था गर्ने ।	२०७६ असार	नेपाल सरकार
९	NEPSE सूचकांकमा लाग्ने गरेको सर्किट ब्रेकर प्रणालीलाई समसामयिक बनाउन आवश्यक देखिएको सन्र्दभमा अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास समेत मध्यनजर गरी बजार प्रभावित गर्ने प्रबृत्तिलाई निरुत्साहित गर्न नेप्से सूचकांक बढ्दा र घट्दा सर्किट ब्रेक लाग्ने व्यवस्थालाई समसामयिक बनाउने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड, NEPSE
१०	धितोपत्र बजारको विकासको अवस्थालाई मध्यनजर गरी क्रेडिट रेटिङ्ग संस्थाबाट ग्रेड ४ सम्म प्राप्त गरेका संगठित संस्थाहरुलाई मात्र सार्वजनिक निष्काशन अनुमति प्रदान गर्ने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
११	धितोपत्रको दोस्रो बजार कारोवारको भुक्तानी सुनिश्चितताका लागि आवश्यक भुक्तानी सुनिश्चित कोष (Settlement Guarantee Fund) स्थापना गर्ने व्यवस्था गरिसकिएको परिप्रेक्ष्यमा सिडिएस एण्ड क्लियरिङ्ग लिमिटेडले सो कोष तत्काल स्थापना गर्ने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड, NEPSE, CDSL
१२	धितोपत्र बजारका लगानीकर्ताहरुको हित संरक्षणका लागि एउटा लगानीकर्ता सुरक्षण कोष (Investors Protection Fund) स्थापना गर्ने । साथै, धितोपत्र बजारका लगानीकर्ताहरुको हित संरक्षणको लागि विद्यमान कानुनी व्यवस्थामा सुधार गर्ने ।	२०७५ चैत	धितोपत्र बोर्ड, NEPSE
१३	धितोपत्र व्यवसायीहरुले लगानीकर्ता साक्षरता (Investors Literacy) अभिवृद्धि गर्न आफनो मुनाफाको कम्तिमा १ प्रतिशत रकम संस्थागत सामाजिक उत्तरदायित्व कोष (Corporate Social Responsibility Fund) मा छुट्टयाई खर्च गर्नुपर्ने व्यवस्था मिलाउने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
१४	NEPSE ले मिति २०७५ कार्तिक २० देखि संचालनमा ल्याएको स्वचालित कारोबार प्रणाली (NOTS) लाई बैंक र सिडिएसएलको प्रणालीमा १ महिनाभित्र पूर्णरुपमा आबद्ध गरी संचालनमा ल्याउने । यो व्यवस्था लागू भएपश्चात धितोपत्र व्यवसायीहरुले लिने सेवा शुल्कमा पुनरावलोकन गर्ने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड, NEPSE
१५	सर्वसाधारण लगानीकर्ताहरुको हित संरक्षण गर्न वास्तविक क्षेत्रका संगठित संस्थाका संस्थापकहरुले लिएको संस्थापक शेयरको Lock-in-Periodलाई अन्य वित्तीय क्षेत्रको नियमनकारी निकायले गरेको व्यवस्थासँग सामञ्जस्यता हुने गरी पुनरावलोकन गर्ने ।	२०७५ चैत	नेपाल सरकार, धितोपत्र बोर्ड
१६	साना चुक्ता पूँजीको आधार भएका संगठित संस्थाहरुलाई Private Placement मार्फत शेयर निष्काशन गर्ने व्यवस्था गरी त्यसरी निष्काशन गरिएको शेयरको कारोवार ओटीसी (Over the Counter) बजारमा कारोबार हुने व्यवस्था गर्ने । साथै, ओटीसी बजारलाई गतिशील बनाउन प्रविधिमैत्री बनाउने ।	२०७५ चैत	नेपाल सरकार, नेपाल राष्ट्र बैंक, धितोपत्र बोर्ड, NEPSE
१७	हाल ऋणपत्र निष्काशन गर्दा ८० प्रतिशत संस्थागत र २० प्रतिशत सर्वसाधारण लगानीकर्ताहरुमा विक्री गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेकोमा बजारमा सर्वसाधारण लगानीकर्ताको पहुँच विस्तार गराई ऋणपत्र बजारलाई थप गतिशील बनाउन उक्त व्यवस्थालाई पुनरावलोकन गर्ने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
१८	धितोपत्र बजार संचालन नियमावली, २०६४ बमोजिम हुने गरी NEPSE मा रहेको नेपाल सरकार तथा नेपाल राष्ट्र बैंकको शेयर विक्री गरी NEPSE को पुर्नसंरचना गर्ने ।	२०७६ असार	नेपाल सरकार, नेपाल राष्ट्र बैंक
१९	शेयर बजारलाई स्थायित्व दिन, दोस्रो बजार कारोवारमा हुने उत्तारचढाव (Volatility) लाई न्यूनीकरण गर्न तथा दीर्घकालीन लगानीलाई प्रोत्साहन गर्न दीर्घकालीन रुपमा शेयर धारण गरी बिक्री गर्दा लाग्ने पूंजीगत लाभ करमा सहुलियत दिने ।	२०७६ असार	नेपाल सरकार
२०	विद्यमान पूँजीगत लाभकर सम्बन्धी व्यवस्थामा पुनरावलोकन गर्ने ।	२०७६ असार	नेपाल सरकार
२१	पूँजी बजारको दीर्घकालीन विकासको लागि नियमनकारी निकायहरुबीच देखिएका विद्यमान समस्याहरु यथाशीघ्र समाधान गर्ने ।	तत्काल	नेपाल सरकार, सम्बन्धित नियमनकारी निकायहरु
२२	पूंजी बजार सम्बन्धी नीति निर्माणमा सहयोग गर्नुका साथै शेयर बजारमा हुनसक्ने उतारचढावलाई नियमित रुपमा अनुगमन गरी शेयर मूल्य सम्बन्धी यथार्थ जानकारी नियमित रुपमा सार्वजनिक गर्न धितोपत्र बोर्डले यस क्षेत्रका विज्ञहरु सम्मिलित स्थायी संयन्त्र बनाउने । धितोपत्रबारे सर्वसाधारणलाई वित्तीय साक्षरता र जानकारी गराउने नियमित प्रकृया मिलाउने ।	२०७५ चैत	धितोपत्र बोर्ड
२३	बजार निर्माताको काम गर्ने नागरिक लगानी कोष र कर्मचारी संचय कोषलाई तत्काल संस्थागत व्यवस्था गरी पूँजी बजारमा हस्तक्षेप गर्न लगाउने ।	तत्काल	नेपाल सरकार, धितोपत्र बोर्ड
२४	आर्थिक वृद्धिमा टेवा पुर्रयाउन Private Equity Fund, Venture Capital Fund, Angel Fund, Crowd Fund जस्ता लगानी योजनाहरुलाई प्रोत्साहन गर्ने ।	निरन्तर	नेपाल सरकार, धितोपत्र बोर्ड
२५	धितोपत्रको थप निष्काशन (FPO) अनुमति सम्बन्धी व्यवस्थालाई पुनरावलोकन गर्ने र सार्वजनिक निष्काशनमा विश्वव्यापीरुपमा प्रचलनमा रहेको Book Building प्रणाली ल्याउन आवश्यक कार्य अगाडि बढाउने।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
२६	Book Building प्रणाली कार्यान्वयनमा नआउँदासम्म संस्थाहरुले FPO गर्दा Networth भन्दा बढी नहुने गरी र प्रिमियम मूल्यमा IPO जारी गर्दा संगठित संस्थाको Networth को बढीमा दुई गुणासम्म मात्र हुने व्यवस्था गर्ने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड
२७	हाल Close-ended लगानी कोष मात्र रहेकोमा Open-ended सामूहिक लगानी कोष समेत संचालन गर्न दिने ।	तत्काल	धितोपत्र बोर्ड

सेयरधनी हुन नसकेका लगानीकर्ता

अहिले देशमा सबैभन्दा बिकाउ शब्द भनेका 'सेयर' र 'समृद्धि' हुन् । सेयर र सेयरबजार लगानीकर्ताका लागि मात्र होइन, सरकार, राजनीतिक दल, सञ्चारमाध्यम सबैका लागि तातो बहस र चासोको विषय बनेको छ । सरकार सेयरमार्फत समृद्धि खोज्दैछ ।

जनता पनि सेयरमार्फत समृद्धि खोज्दैछन् । फरक यति हो, सरकारले आरक्षण दिएर पूर्वाधार, जलविद्युत्, उत्पादनमूलक उद्योग आदिमा पुँजी जुटाएर उद्योग व्यवसायको विकासबाट थप कर संकलन र केही रोजगारी बढाउँदै समृद्धि खोज्दैछ । बिचरा ! सेयरको सामान्यज्ञान, जोखिम, अधिकार र दायित्व थाहा नपाएका आरक्षित सेयरधनी भने सस्तोमा सेयर किनेर महँगोमा बेचेर समृद्ध हुन खोज्दैछन् । सरकार सेयरधनी बनाएर समृद्ध बनाउँछु भन्छ, जनता सेयरधनी त के लगानीकर्तासमेत बन्न तयार छैनन् । उनीहरू केवल सेयर व्यापारी बन्नुमा मग्न छन् । सेयर, लगानी, सेयरधनी र कारोबारको महत्त्व बुझाउन नसकिएको हो त?

नेपाली बृहत् शब्दकोशअनुसार 'सेयर' भनेको कुनै साझा व्यापारमा लगाइएका सम्पत्तिको भाग वा हिस्सा हो भने सेयर किन्नु भनेको त्यस्तो हिस्सेदारी लिनु हो । त्यसैले सेयर किन्नु भनेको उक्त संस्थाको व्यापार, व्यवसाय, उद्योग सञ्चालन र व्यवस्थापनको जिम्मेवारीसहित लाभ र हानिमा साझेदारी हो ।

धितोपत्र बजारको नियामक नेपाल धितोपत्र बोर्ड (सेबोन) का अनुसार पनि साधारण सेयर भनेको कम्पनीले आर्जन गरेको नाफाबाट अग्राधिकार सेयरवालाहरूलाई तोकिएको दरमा लाभांश वितरण गरिसकेपछि बाँकी हुन रकमबाट लाभांश वितरण गरिने गरी जारी गरिएको धितोपत्र हो । साधारण सेयरमा लगानी गर्ने लगानीकर्ताहरूलाई आफ्नो लगानीको मात्रानुसार सम्बन्धित कम्पनीको स्वामित्व प्राप्त हुन्छ र उनीहरूलाई कम्पनीको स्वामी मानिन्छ । कम्पनीको स्वामीका हैसियतले साधारण सेयरवालाहरूले बढी जोखिम उठाउनुपर्छ ।

साधारण सेयरमा दिइने लाभांशको दर निश्चित हुँदैन र कम्पनीले आर्जन गर्ने नाफाको घटबढअनुसार यो पनि घटीबढी हुन सक्छ । अर्काेतर्फ कम्पनीले नाफा आर्जन गर्दैमा साधारण सेयरवालाहरूलाई लाभांश प्राप्त हुन्छ भन्ने हुँदैन अर्थात् साधारण सेयरमा लाभांश दिनैपर्ने बाध्यात्मक अवस्था हुँदैन । तर कम्पनीले जति बढी नाफा आर्जन गर्दछ, उति नै बढी दरमा लाभांश प्राप्त हुने सम्भावना भने रहन्छ । साथै लाभांशका रूपमा कम्पनीले साधारण सेयरवालाहरूलाई बोनस सेयर पनि वितरण गर्न सक्छ । सम्बन्धित कम्पनी खारेजीमा गएको अवस्थामा डिबेन्चरवालाहरू र अग्राधिकार सेयरवालाहरूलाई भुक्तानी गर्नुपर्ने रकम भुक्तानी गरिसकेपछि बाँकी रकम मात्र साधारण सेयरवालाहरूले दाबी गर्न सक्छन् । यस कारण साधारण सेयरमा गरिने लगानीलाई जोखिमपूर्ण मानिएको छ । बढी प्रतिफल प्राप्त गर्न बढी जोखिम पनि उठाउन तयार हुने लगानीकर्ता (Aggressive Investor) का लागि मात्र साधारण सेयर जस्तो धितोपत्रको औजार उपयुक्त मानिन्छ ।

हालको प्रचलित ब्यवस्थाअनुसार साधारण सेयरको अंकित मूल्य साधारणतः १०० रूपैयाँ छ । कथंकदाचित सम्बन्धित कम्पनी खारेजीमा गई ठूलो दायित्व ब्यहोर्नुपर्ने भएमा पनि साधारण सेयरवालाहरूको दायित्व उनीहरूले लगानी गरेको रकमसम्ममै सीमित हुन्छ र आफ्नो घरघरानाबाट व्यहोर्नु पर्दैन ।

नेपाल स्टक एक्सचेन्जले तयार गरेको सचेतना सामग्रीका अनुसार पनि 'साधारण सेयरमा गरिने लगानीलाई अन्य धितोपत्रमा गरिने लगानीभन्दा बढी जोखिमपूर्ण मानिन्छ । किनभने यसमा लाभांशको ग्यारेन्टी गरिएको हुदैन । त्यसैगरी सेयरको बजार मूल्य सधैं बढिरहन्छ भन्ने पनि निश्चित हुँदैन ।'

यसको अर्थ सेयरमा लगानी भनेको मुनाफा मात्र होइन, कम्पनीको व्यावसायिक सफलता र असफलताको जिम्मेवारी एवम् त्यसबाट सिर्जित नाफाघाटामा हिस्सेदारी पनि हो । कुनै पनि व्यवसाय जोखिमपूर्ण हुन्छ र लगानीकर्ता अर्थात् सेयरधनीले सोही जोखिम वहन र व्यवस्थापन गरेबापत प्रतिफलका रूपमा लाभांश प्राप्त गर्दछन् ।

विडम्वना ! नेपाली धितोपत्र बजारमा सूचीकृत भएर कारोबार गरिरहेका कम्पनीहरूको सेयर खरिद गरेका व्यत्तिmिहरू जो आफूलाई लगानीकर्ता त भन्न रुचाउँछन् तर वास्तविक लगानीकर्ताका रूपमा कम्पनीको सञ्चालन र व्यवस्थापनको आधारभूत दायित्व नै लिन चाहँदैनन् । हो, कम्पनीमा हजारौं व्यक्तिहरूले सेयरमार्फत लगानी गर्छन् र सबैजना सञ्चालन तथा व्यवस्थापनमा समान तथा सक्रिय रूपमा सहभागी हुन सम्भव नहोला, तर आफूले धारण गरेको सेयर कित्ताका आधारमा प्राप्त मताधिकारमार्फत चुनेका सञ्चालकहरूमार्फत नै भए पनि कम्पनीको सञ्चालन र व्यवस्थापन जिम्मेवारी अन्ततः सेयरधनीकै हो । जुन कुरा न कम्पनीले लगानीकर्ताहरूलाई बुझाउन सक्यो न त लगानीकर्ताहरूले नै बुझ्न चाहे । आमलगानीकर्ताहरूको बुझाइमा क) कम्पनीहरू आफैं सञ्चालित भई मुनाफा आर्जन गर्दछन्, ख) कम्पनीले सेयर दिन्छ र त्यसमा बोनस पाइन्छ, ग) सेयर किन्ने भनेको सकेसम्म सस्तोमा किनेर महँगोमा बेचेर नाफा कमाउनु हो । कम्पनीहरूले पनि क) आमलगानीकर्ता भनेका केही कित्ता सेयर किनेका व्यक्ति हुन्, र ख) कम्पनीको दायित्व धेरै सेयर किनेका ठूला र संस्थापक लगानीकर्ताहरूको हो भन्ने सोच र व्यवहार प्रदर्शित हुँदै आएको देखिन्छ ।

यसरी लगानीकर्ता र कम्पनीको गलत सोच र व्यवहारले कम्पनीको वास्तविक स्वामित्व लिएका व्यक्तिहरू केवल लगानीकर्ता, अझ सेयर किनबेच गर्ने कारोबारीमा सीमित भएका छन् । कतिसम्म भने दोस्रो बजार (सेयर बजार) बाट सेयर किनेका व्यक्ति मात्र होइन, आरक्षित वा प्राथमिक सार्वजनिक निष्कासनमा सेयर किनेकाहरूसमेत कम्पनीको व्यवसाय, सञ्चालन, मुनाफाजस्ता कुनै पनि विषयमा चासो र जानकारी राख्न आवश्यक ठान्दैनन् । धेरैलाई कम्पनीले केकसरी काम गर्दैछ? कुनै समस्या छ कि? ठिकसँग सञ्चालन भइरहेको छ कि छैन? नियामकीय व्यवस्था, सरकारको उक्त कम्पनीप्रतिको नीतिनियम, आर्थिक वातावरणको प्रभाव कुनै पनि विषयमा चासो राख्दैनन् ।

अरू समयमा कम्पनीको गतिविधिमा सहभागिता र स्वामित्व नलिए तापनि कम्तीमा वार्षिक साधारणसभामा सहभागी हुने, कम्पनीको आर्थिक तथा व्यावसायिक गतिविधिको जानकारी लिने, कम्पनीका लागि सुझाव दिने र सचेत गराउने काम निकै कम लगानीकर्ताले गर्छन् । यसको सीधा अर्थ आफूले लगानी गरेका कम्पनी वा लगानीप्रति नै स्वामित्व नलिएको वा बेवास्ताको अवस्था हो । अझै गैरजिम्मेवारी हो । कम्पनीले बाँड्ने वार्षिक प्रतिवेदनका वित्तीय विवरण, आवश्यकता र प्रस्तावहरूभन्दा बोनस, चियानास्ता र खाजामा रमाउने र बोनस नदिएकोमा हंगामा गरेर हामी सेयरधनी त के कारोबारी पनि हुन सक्दैनौं । बोनस वा हकप्रद कम्पनीको पुँजीको आवश्यकताका आधारमा गराउन छोडेर क्षणिक स्वार्थमा लाग्दा कम्पनी अनि सेयरबजार दुवैलाई हानि पुर्‍याउन सघाइरहेको बिर्सनु हुन्न ।

अर्कोतर्फ कम्पनीहरूले पनि छरिएका लगानीकर्ताहरूलाई अपनत्व दिलाउने, सहभागिता गराउने उत्प्रेरणा र अवसरहरूको सिर्जना कमै गरेको पाइन्छ । साधारणसभामा सबैजनालाई व्यावहारिक रूपमा सहभागी गराउन सम्भव हुँदैन । तर इच्छुक वा केही सेयरधनीहरूलाई भए पनि आफ्नो धारणा राख्न उत्प्रेरित गर्ने र उनीहरूको कुरालाई व्यावहारिक रूपमा कार्यान्वयनको महसुस गराउने काम कमै भएको देखिन्छ । धेरै सेयरधनी भएका कम्पनीहरूले क) सेयरधनी सञ्जाल, ख) सम्पर्क विन्दु, ग) भेटघाट कक्ष, घ) मासिक, त्रैमासिक वा अर्धवार्षिक छलफलजस्ता अनौपचारिक कार्यक्रममार्फत सेयरधनीहरूसँग सम्पर्क र समन्वय राख्ने पद्धतिको विकास गर्न सकिन्छ ।

नेपाल धितोपत्र बोर्डद्वारा जारी 'सूचीकृत संगठित संस्थाहरूको सुशासनसम्बन्धी निर्देशिका, २०७४' को परिच्छेद २ मा सञ्चालक समितिसम्बन्धी व्यवस्थामा अन्य कुराका अतिरिक्त 'संस्थामा सेयर स्वामित्वको अनुपातका आधारमा सबै समूहका सेयरधनीहरूको उचित प्रतिनिधित्व हुने गरी एक सञ्चालक समिति गठन गर्नुपर्ने' उल्लेख छ । यस्तै सञ्चालक समितिको काम, कर्तव्य र अधिकारका रूपमा 'साना लगानीकर्ताको हित संरक्षण गर्ने गराउने' उल्लेख छ । सो निर्देशिकाले साना लगानीकर्ताका रूपमा पाँच हजार कित्तासम्म सेयर लगानी गर्ने तथा चुक्ता पुँजी पाँच लाख रुपैयाँसम्म लगानी गर्ने लगानीकर्ता सम्झनुपर्ने उल्लेख छ ।

कम पुँजी भएका व्यक्तिहरूलाई सेयरधनी बनाउने अभिप्रायले ल्याइएको दसकित्ते बाँडफाँट नीतिले भने कम्पनी र सेयरबजारलाई सघाउने भन्दा नोक्सानी बढी पुर्‍याएको छ । दस कित्ता सेयर सेयरधनी बनाउनभन्दा पनि 'माग्नेलाई खीर' दिएको जस्तो भएको छ । कम्पनीमा अपनत्व लिन भन्दा सूचीकरण भएको केही दिनमा बेचेर केही रुपैयाँ कमाउन उक्साएको देखिन्छ । यसले एकातिर उत्तरदायी सेयरधनी र सञ्चालकको अभाव बनाउने जोखिम र अर्कोतिर कम्पनीको सेयरधनी व्यवस्थापन खर्च मात्र बढ्नेछ ।

कानुनी रूपमा सबै लगानीकर्ताहरूको समान अधिकार र दायित्व भए तापनि सेयरधनी स्वयं र कम्पनीका कारण प्रायः सेयरधनीहरू लगानीकर्तामा खुम्चिएका छन् । यसले कम्पनीहरूले सेयरधनीसँग उपलब्ध ज्ञान, साधन, स्रोत र पहुँचको उपयोग कम्पनीको व्यावसायिक विस्तारमा गर्न सकेको देखिँदैन भने सेयरधनीहरूसेयर किनबेच गर्ने कारोबारीका रूपमा पुँजीगत लाभ वा लगानीकर्ताका रूपमा लाभांशका हकदार मात्र बनेका छन् । हुन त धेरैलाई लाभांशमा चासो हुन्न भने भएकालाई किन, कसरी र कतिको जानकारी कमै हुने गरेको छ ।

लगानीकर्ता र कम्पनी बीचको गहिरो सम्बन्धलाई प्राविधिक र कानुनी सम्बन्धबाट बाहिर ल्याएर परिपूरक र कम्पनीको वास्तविक सेयरधनीका रूपमा सुदृढ बनाउन सके दुवै पक्षको हित हुनेछ । कम्पनीले आफूलाई सहयोग र संरक्षण गर्ने सहयोगी पाउनेछ भने लगानीकर्ताले केही रुपैयाँको पुँजीगत लाभ वा लाभांशका लागि लगानी गर्ने व्यक्तिभन्दा कम्पनीको मालिकका सम्मान र पहिचान पाउने निश्चित छ ।

अन्त्यमा, सेयर किनबेच गर्ने कारोबारीभन्दा लगानीकर्ता हुँदै कम्पनीको सेयरधनी भएर कम्पनीसँगै व्यापार व्यवसायको विकास र विस्तारमा हातेमालो गर्ने वातावरण बनाउन सबैले ध्यान दिनु जरुरी छ । अन्यथा सेयर केवल वस्तु तथा सेवाजस्तो किनबेचको वस्तु र लगानीकर्ता पनि व्यापारीमा सीमित हुनेछन् ।

नेपाल समय अनलाइनमा सेयरधनी कि हामी कारोबारी मात्रै ? शीर्षकमा २०७५ पुस १ गते प्रकाशित

https://nepalsamaya.com/news/7618

आफ्नो खुट्टामा आफैं बन्चरो हान्दै लगानीकर्ता

सस्तोमा क्रय र महँगोमा विक्रय व्यापारको सामान्य सिद्धान्त हो । माग बढी भए मूल्य बढ्नु र आपूर्ति बढी भए मूल्य घट्नु पनि स्वाभाविक हो । वस्तु तथा सेवाको बजार मूल्यका सन्दर्भमा प्रतिपादित सिद्धान्त सेयरबजारमा लागू हुन्छ कि हुन्न बहसको विषय हुन सक्छ । सेयर भनेको केवल नाफाको व्यापार बुझे–बुझाइएको हुँदा ‘सास र गाँस’ नै छोडेर प्राथमिक वा दोस्रो बजारमा आँखा चिम्लेर सेयर किन्न दौडिनेको कमी अहिले पनि देखिन्न । उनीहरूले सेयरमा लगानी कि सट्टेबाजी (व्यापार) के गरेका हुन् ? आफैँ दुविधामा परेझैँ देखिन्छन् । निकै जोखिमयुक्त मानिने सेयरको दोस्रो बजार मात्र होइन, पहिलो बजार पनि जोखिमयुक्त हुन्छ भन्ने बुझ्न सूचीकृत कम्पनीको बजार मूल्य र सूचीकृत भएर हराएका कम्पनी हेर्दा हुन्छ । जोखिम, प्रतिफल, जोखिम व्यवस्थापनको सामान्य जानकारी नराखी लगानी वा कारोबार गर्न उद्यत व्यक्तिहरूलाई व्यक्तिगत जोखिम वहन क्षमताका आधारमा कतिसम्म जोखिम लिने भन्ने प्रश्न गौण नै हो । लगानी र कारोबार, लाभांश र पुँजीगत लाभ मिसाए जसरी नै सेयर लगानीमा माग र आपूर्तिको गलत सिद्धान्त र सूत्रको प्रयोग गरी लगानीकर्ताहरूले आफ्नो खुट्टामा आफैं बन्चरो हान्ने प्रयास गरेका त होइनन् ? सस्तो किन्दा मात्र नाफा हुने हो ? यक्ष प्रश्न लगानीकर्तातर्फ नै सोझिएको छ ।

लगानी प्रवृत्ति

नेपाली लगानीकर्ताहरू सस्तोमा किनेर बढी दरमा लाभांश लिन भन्दा महँगोमा बेचेर पुँजीगत लाभमा आकर्षित भएका छन् । जोखिम, प्रतिफल, व्यवसायको विकास वा विस्तार, व्यवस्थापन, मुनाफा, प्रतिसेयर आम्दानी, लाभांश नीति, इक्विटीमा प्रतिफल, सम्पत्तिमा प्रतिफलजस्ता आधारभूत सूचकहरूभन्दा माग र आपूर्ति अनि बजार मूल्यका आधारमा हुने नाफाघाटामा रमाउन थाल्दा लाभांश (नगद र बोनस) ले हुने चक्रिय लाभ (क्युमुलेटिभ प्रफिट) गौण हुन पुगेको छ । कम्पनीभन्दा नेप्से सूचक र बजार पुँजीकरणका आधारमा बजार मूल्यांकन र लगानी निर्णय गर्ने अनि सेयरलाई साग र गोलभेंडा जस्तै बढी उत्पादन हुँदा कुहिएर फाल्नुपर्ने वस्तुका रूपमा लिने व्यक्तिको कमी छैन, तर सेयर न कुहिने वस्तु हो, न भण्डार गर्न ठूलो लगानी नै गर्नुपर्छ । सतर्कतापूर्वक कम्पनी छनोट, धैर्यता र लगानी व्यवस्थापन सीप भएको अवस्थामा लाभांश र पुँजीगत लाभ दुवैको सम्भावना रहन्छ । सागलाई गुन्द्रुक बनाउन छोडेर कुहाएर फालेजस्तै सेयर पनि कुहिन्छ त्यसैले जति मूल्य आए पनि बेच्नै पर्छ भन्ने प्रवृत्ति हाबी हुँदा लगानीकर्ता र समग्र बजारलाई के–कस्ता असर र प्रभाव पर्न सक्छ भन्ने केही चर्चा गरिएको छ ।

सेयरधनीको आफ्नै सम्पत्तिमा कमी

कारोबार मूल्यका आधारमा सिर्जना हुने नाफाघाटा वा सम्पत्तिले कम्पनीको पुँजी र सम्पत्तिमा कुनै पनि प्रभाव पार्दैन । जेजस्तो असर पर्छ त्यो सेयरधनीलाई नै पर्छ । कुनै एक सूचीकृत कम्पनीको केही कित्ता सेयर अन्तिम मूल्य भन्दा कम वा बढीमा कारोबार हुँदा त्यसको प्रभाव सेयरधनीहरूको बजारी सम्पत्ति, कम्पनीको बजार पुँजीकरणका साथै समग्र बजार पुँजीकरणमा समेत पर्छ । हुन त कारोबार मूल्यका आधारमा पोर्टफोलियोमा देखिने सम्पत्ति स्वप्निल अर्थात् भर्चुअल मात्र हो, वास्तविक सम्पत्ति वा नाफाघाटा निकै फरक हुन सक्छ । प्रतिफलभन्दा मूल्यगत नाफाघाटामा रमाउन सस्तोमा सेयर किनबेच गर्दै गर्दा उक्त कम्पनीका अन्य सेयरधनीहरूसँगै आफ्नो सम्पत्तिसमेत समानुपातिक रूपमा घट्ने निश्चित छ । उदाहरणका लागि १० करोड ६२ लाख कित्ता सेयर सूचीकृत भएको ‘ए’ भन्ने कम्पनीको सेयर १ रुपैयाँ घटाएर १० किता किन्दा किन्नेले १० रुपैयाँ सस्तोमा पाएको महुसस गर्दैगर्दा सेयरधनीहरूको आफ्नै सम्पत्ति र कम्पनीको बजार पुँजीकरण समेत १० करोड ६२ लाखले घट्छ । यसैगरी १–१ रुपैयाँले घटाउँदै दिनमा १० रुपैयाँले मूल्य घटायौं भने उल्लिखित कम्पनीका सेयरधनीहरूको सम्पत्ति एकै दिन १ अर्बभन्दा बढीले घट्छ ।

परिसूचकमा गिरावट

एक्सचेन्जको कारोबार मापन गर्ने सूचक स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकृत धितोपत्रको आधार बजार पुँजीकरण र कारोबार भएको दिनको कुल बजार पुँजीकरण बीचको अनुपात हो । सूचीकृत धितोपत्रको मूल्यमा हुने घटबढका आधारमा नै परिसूचक पनि घटबढ हुन्छ । नेप्सेले प्रत्येक कारोबार दिनमा बजार परिसूचक गणना गरी सार्वजनिक गर्छ । जब सस्तोमा सेयर किनबेच हुन्छ, कम्पनीको सेयर मूल्यसँगै बजार पुँजीकरण घटेर नेप्से परिसूचक पनि घट्छ नै ।

बजार पुजीकरण कमी

सूचीकृत प्रत्येक कम्पनीहरूको कुल सेयर संख्या र अन्तिम कारोबार मूल्यका आधारमा गणना गरिएको बजार मूल्यको योग नै बजार पुँजीकरण हो । प्रत्येक कारोबार मूल्यका आधारमा घटबढ हुने बजार पुँजीकरणले कम्पनीहरूको बजार मूल्य र सोही आधारमा सेयरधनीहरूको अनुमानित सम्पत्तिलाई अंकमा व्यक्त त गर्छ, तर कम्पनीको वास्तविक मूल्य र सेयरधनीको सम्पत्ति वा नाफाघाटा भने साँच्चैको किनबेच भएपछि मात्र हुन्छ ।

बजार पुँजीकरण र नेप्से परिसूचक तलमाथि गर्नमा धेरै कित्ता र उच्च बजार मूल्य भएका नेपाल टेलिकम, नेपाल लाइफ, नविल, नेपाल इन्भेस्टमेन्ट, एभरेस्ट, स्ट्यान्डर्ड चार्टर्डलगायत बढीमा १० कम्पनीहरूले अहम् भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । सेयर मूल्य १ रुपैयाँले परिवर्तन हुँदा नेपाल टेलिकमको १५ करोड, इन्भेस्टमेन्ट बैंकको करिब १० करोड ६२ लाखले बजार पुँजीकरण परिवर्तन हुन्छ । २०७५ मंसिर २० गते नेपाली सेयरबजारको बजार पुँजीकरण करिब रु. १३ खर्ब ३७ अर्ब देखिएको छ । उक्त दिन सबैभन्दा बढी ६१ रुपैयाँले मूल्य घटेको कालिका लघुवित्तको करिब ६ करोड १० लाख रुपैयाँले बजार पुँजीकरण घट्दा, मेगा बैंकको १ रुपैयाँ मात्रै घट्दा पनि बजार पुँजीकरण करिब साँढे १० करोडले घट्यो । यता नेपाल टेलिकमको सेयर मूल्य २ रुपैयाँले मात्र बढ्दा पनि बजार पुँजीकरण रु. ३० करोडले बढ्यो ।

सेयरको बजार मूल्य घट्दा सेयरधनीको भर्चुअल सम्पत्ति, सूचक र कम्पनी तथा समग्र बजार पुँजीकरणमा प्रभावित पार्नुका साथै लगानीकर्ताको मनोदसा, सोच, लगानी क्षमता आदिमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । सस्तोमा किनबेचको चक्रव्यूहमा फस्दै जाँदा समग्र बजारलाई बियरिस तर्फ डो¥याउन मद्दत गरिरहेका हुन्छौं । त्यसैले सस्तोभन्दा उचित मूल्यमा खरिद वा सस्तोमा नबेचेर बजारलाई गहिरो खाडलमा खस्नबाट जोगाउन सकिन्छ ।

के गर्ने, के नगर्ने ?

सस्तो सेयरको दुष्चक्र कसिँदै गएर फुकाउनै नसकिने अवस्थामा पुग्नुभन्दा पहिले नै लगानीकर्ताहरू आफ्नो सम्पत्तिको संरक्षण र यथोचित मूल्य निर्धारणमा सक्रिय हुनुपर्छ । कम्पनीका सबै सूचक सकारात्मक हुँदै गइरहेको समयमा सेयरबजारलाई बुलिस वा बियरिसमा लैजाने, सेयरधनीको सम्पत्ति घटाउने वा बढाउने, परिसूचक र बजार पुँजीकरण निर्धारणमा मूख्य भूमिका अनि जिम्मेवारी लगानीकर्तासँगै कारोबारीको हो । आवश्यक रकम, ऋण, लगानी वातावरण, नियमन, पूर्वाधार, कर, जस्ता पक्षहरूले लगानी र कारोबार गर्न केही सहज वा असहज होला, केही लागत र खर्च बढ्ला वा केही थप नाफा वा नोक्सानी होला, तर सेयरधनी, बजार सञ्चालक, नियामक, ब्रोकर, सरकारसमेतको समग्र हित भनेको सेयरको बजार मूल्यमा नै निर्भर हुन्छ । जबसम्म सेयरधनीहरू आफूसँग भएको सेयरको यथोचित मूल्य तय गर्न सक्रिय हुँदैनन्, अरूलाई मात्र दोष दिएर न त घाटा कम हुनेछ, न त बजार बढ्नेछ । यस्तै (क) लगानीकर्ताको कमजोर उपस्थिति, (ख) लगानीकर्ताको लगानी क्षमताभन्दा बढी गुना सेयरको आपूर्ति, (ग) बजारमा प्रतिफलभन्दा पुँजीगत लाभकेन्द्रित कारोबारीहरूको हाबी, (घ) जोखिम लिएर लगानी गर्न चाहने लगानीकर्तासँग पैसा नहुनु र पैसाको स्रोत एवम् उपलब्धतामा नियन्त्रण बढ्नु, (ङ) बजारको हितैषी र संस्थागत लगानीकर्ताका रूपमा भिœयाइएका म्युचुअल फन्डहरूसमेत बजारमैत्री नभएको विद्यमान अवस्थामा सेयर बजारका समस्या थप जटिल बनेका छन् । यसरी बहुपक्षीय प्रभावबाट घटेको बजार उकास्न सबैभन्दा पहिले सकारात्मक मनोबलसहित लगानीकर्ताहरू नै अगाडि सर्दै निम्न काम गर्नुपर्छ:

क) परिसूचक, बजार पुँजीकरण र पोर्टफोलियोमा देखिएका नाफाघाटामा आधारमा नभई कम्पनीको व्यवसाय, बजार हिस्सासँगै साख, मूल्यको उतारचढाव, खुद मुनाफा, प्रतिसेयर आम्दानी, लाभांश क्षमता र नीति, व्यवस्थापन र सञ्चालकजस्ता आधारभूत पक्षहरूको अध्ययन गरेर आफ्नो जोखिम वहन र व्यवस्थापन क्षमताका आधारमा मात्र लगानी निर्णय लिने ।

ख) बजार मूल्यका आधारमा आत्तिएर वा हतास भएर सेयर बेच्नुभन्दा औसत लागत र जोखिम व्यवस्थापनमा केन्द्रित हुने । ऋणमा लगानी गरिएको अवस्थामा उपलब्ध भएसम्मका वैकल्पिक उपायहरू अपनाएर मार्जिन कलबाट जोगिने ।

ग) लगानी गरिएका कम्पनीहरूमध्ये तुलनात्मक रूपमा वित्तीय सूचकमा बलिया, व्यवसाय विस्तार गर्न सक्षम, भविष्यमा राम्रो प्रतिफल र पुँजीगत लाभ दिने सम्भावना भएका कम्पनीहरू छानेर लगानी व्यवस्थापन गर्ने । थप लगानी र जोखिम लिने क्षमताका आधारमा यस्ता कम्पनीहरूमा लगानी बढाउने ।

घ) थप लगानी सम्भव नभएको अवस्थामा भएका सेयर नबेच्ने, आपत्कालीन अवस्थामा सकभर कम कित्ता र बढी मूल्यमा बेच्ने प्रयास गर्ने ।

लगानी व्यवस्थापन गर्दै गर्दा ‘भुइँको टिप्न खोज्दा पोल्टाको खस्ने’ सम्भावनालाई ध्यान दिँदै निश्चित सूचकहरूका आधारमा छानिएको कम्पनीमा लगानी गर्दा क्षणिक नोक्सानी देखिए तापनि दीर्घकालीन लाभको आशा भने गर्न सकिन्छ । सस्तोको पछाडि लाग्दा सबै जना उठ्नै नसक्ने गरी थला पर्ने र प्रचलित उखान ‘सस्तो बेसा पेट लागी मर्’ को अवस्थामा सेयर बजार नपुगोस् भन्नेतर्फ लगानीकर्ताहरू नै सचेत र सजग हुनु जरुरी छ ।

काराेवार दैनिकमा २०७५ मंसिर २३ गते प्रकाशित

https://karobardaily.com/news/idea/13582