कार्यकारी प्रमुख आन्तरिक वा बाह्य प्रणालीबाट

कार्यकारी प्रमुख अर्थात् कम्पनीको प्रभावकारी सञ्चालन र व्यवस्थापनका लागि सञ्चालक समितिपछि अहम् भूमिका, जिम्मेवार र नेतृत्व लिने व्यक्ति हो जसले उपलब्ध स्रोतसाधन परिचालन गरी संस्थाको व्यावसायिक र वित्तीय लक्ष्य हासिल गर्न सबल नेतृत्व र समन्वयकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्दै व्यवस्थापकीय चुनौती र जिम्मेवारी बहन गरिरहेको हुन्छ । कम्पनीको ‘दशा र दिशा बदल्ने’ कार्यकारीको पदपूर्ति आन्तरिक वा बाह्य स्रोतबाट भन्नेमा विश्वव्यापी बहस र छलफल भइरहेको पाइन्छ । विद्यमान स्रोत, साधन र प्रणालीबाटै संस्था चलाउनु उपयुक्त हुन्छ भन्नेहरू आन्तरिक कार्यकारीको पक्षमा देखिन्छन् भने संस्थागत पुनर्संरचना वा नयाँ प्रणालीका पक्षधर तथा संस्थागत परिवर्तनशीलताको वकालत गर्नेहरूले बाह्य कार्यकारीलाई प्राथमिकतामा राखेको देखिन्छ ।

आन्तरिक पद्धतिबाट कार्यकारी प्रमुख

बलियो संगठनात्मक प्रणाली विकास गरेर मात्र व्यावसायिक तथा वित्तीय लक्ष्य हासिल गर्न सकिन्छ र संस्थागत संरचनालाई धेरै चलाउनु हुन्न भन्ने मान्यता राख्ने लगानीकर्ताहरूले आन्तरिक प्रणालीबाटै कार्यकारी प्रमुखको नियुक्ति गर्छन् । उनीहरूका अनुसार यसले संस्थाको आन्तरिक प्रणालीगत स्वीकार्यता, कर्मचारीहरूको सदाशयता, व्यावसायिक गोपनीयता, दिगो मानव संसाधनको विकासलाई बढावा दिन्छ । यो विद्यमान जनशक्तिको संस्थागत विकास गर्दै दीर्घकालीन मानव संसाधन व्यवस्थापन पनि हो । यसले बाह्य कार्यकारी ल्याउँदा आउन सक्ने जोखिम र नकारात्मक प्रभावहरूबाट संस्थालाई जोगाउँछ ।

यस्तै संस्थाभित्रैबाट आएको कार्यकारीले संस्थागत क्षमता, संस्कार, चुनौती र अवसर राम्ररी बुझ्ने हुँदा उसले तय गर्ने व्यावसायिक तथा वित्तीय लक्ष्य, कार्यान्वयन रणनीति, नीति तथा कार्यक्रम संस्थाको विद्यमान प्रणाली, कर्मचारीको मनोभाव र क्षमतासँग तालमेल राख्ने व्यावहारिक र यथार्थपरक हुन्छ । संस्थाले पचाउन सक्ने तहको मात्र जोखिम र चुनौतीको सामना गर्न अग्रसर हुन्छ । तुलनात्मक रूपमा संस्थाको व्यावसायिक र वित्तीय लक्ष्यको स्वामित्व र जिम्मेवारी लिँदै त्यसको प्राप्तिमा कटिबद्ध रहन्छ । विशेषतः उच्च तहका व्यवस्थापकहरू कार्यकारी प्रमुख हुने आकांक्षाले संस्था छोड्ने क्रम घट्ने र केही गरेर देखाउने मनोभावनाको विकास हुन्छ । सञ्चालकहरूलाई पनि भावी कार्यकारीको क्षमताको पूर्ण जानकारी हुँदा सोहीअनुरूप व्यावसायिक लक्ष्य, व्यवस्थापन र सञ्चालन रणनीति तय गर्न र संस्था व्यवस्थापनमा सहज हुन्छ ।

यति हुँदाहुँदै यस पद्धतिबाट संस्थामा नयाँ सोच, ऊर्जा, संस्कार र प्रविधिको प्रवेश गराउन र बजारको आवश्यकता अनुसारका नयाँ रणनीति संस्थामा भिœयाउन कठिन हुनसक्छ । कतिपय अवस्थामा उच्च तहका व्यवस्थापन बीच वरिष्ठता र नेतृत्वको टकराव तथा सञ्चालकहरूको चाकरी गर्ने प्रवृत्तिको विकास हुन पुगेमा संस्थालाई अल्पकालीन र दीर्घकालीन हानि पुग्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न ।

बाह्य पद्धतिबाट कार्यकारी प्रमुख

संस्थाको व्यावसायिक र वित्तीय लक्ष्य हासिल गर्न आन्तरिक मानवस्रोत सक्षम छैन वा तयार छैन वा व्यावसायिक प्रतिस्पर्धामा संस्थालाई नयाँ सोच, प्रणाली, ऊर्जा, संस्कार र प्रविधिको आवश्यक अवस्थामा बाह्य प्रणालीबाट कार्यकारी प्रमुखको करारमा नियुक्ति गरिन्छ । विशेष गरी संस्थाले नयाँ चुनौतीहरूको सामना गर्न, नयाँ व्यावसायिक अवसरको उपयोग गर्न, नयाँ संस्थागत रणनीति लागू गर्न, निश्चित लक्ष्यसहितको व्यावसायिक र वित्तीय लक्ष्यको जोखिम उठाउन तथा संस्थालाई नयाँ तरिकाले अगाडि बढाउन बाह्य कार्यकारी प्रमुख बढी प्रभावकारी हुने मानिन्छ । यसले (१) संस्थामा नयाँ सोच, नेतृत्व र रणनीतिमार्फत समयानुकूल परिवर्तन र संस्थागत पुनर्जागरणको अवसर र आभास दिन्छ । (२) संस्थामा नयाँ रक्तसञ्चार गर्दै प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता, संस्थागत विकासको आधार र बजार हिस्सा विस्तारमा आक्रामक ढंगले प्रस्तुत हुने अवसर दिन्छ । (३) नयाँ व्यक्तिमार्फत नयाँ प्रविधि र ऊसँग जोडिएको व्यावसायिक अवसर र संस्कारहरूलाई संस्थामा भित्र्यउन सकिन्छ अनि प्रभावकारी र सक्षम नयाँ कार्यकारी प्रमुखको नेतृत्वमा मृतप्रायः संस्थाहरूलाई पनि पुनर्जीवित गरी बजारमा सफल र स्थापित गराउन सकिन्छ । 

संस्थालाई नयाँ सोच, प्रविधि र रणनीतिबाट अगाडि बढाउने अवसरसँगसँगै एकैपटक नयाँ तरिकाले नयाँ व्यक्तिसँग काम गर्नुपर्दा विद्यमान कर्मचारीलाई असहजता हुने, सञ्चालकलाई कार्यकारीको पृष्ठभूमि र वास्तविक क्षमता सूक्ष्म रूपमा थाहा नहुने र नयाँ कार्यकारीसँग विद्यमान उच्च तहका कर्मचारीको सहकार्यमा कठिनाइ र मनमुटावका कारण संस्था छाडेर जाने अनि कर्मचारीहरूले अवसरबाट वञ्चित गराइएको अनुभव गरी काममा मन नलगाउने जोखिम पनि रहन्छ ।

नेपालको बैंकिङमा कार्यकारी प्रमुख

नेपालको बैंकिग क्षेत्रका कार्यकारी प्रमुखहरू पनि अन्य कम्पनीमा जस्तै सञ्चालक समितिबाट संस्थागत आवश्यकताका आधारमा आन्तरिक वा बाह्य पद्धतिबाट नियुक्त हुन्छन् । बैंक तथा वित्तीय संस्थाका सञ्चालकहरू आन्तरिक वा बाह्य पद्धतिबाट कार्यकारी प्रमुख नियुक्ति गर्न स्वतन्त्र देखिए तापनि कानुनले केही सीमारेखा कोर्नुका साथै बन्देजहरूको व्यवस्था गरेको छ । कार्यकारीको नियुक्ति, काम, कर्तव्य र अधिकार कानुनद्वारा थप निर्देशित र नियन्त्रित गरिएको छ ।

(क) कानुनी तथा नियामकको व्यवस्था

‘बैंक तथा वित्तीय संस्थासम्बन्धी ऐन, २०७३’ (बाफिया) ले बैंक तथा वित्तीय संस्थामा कार्यकारी अध्यक्ष, प्रबन्ध सञ्चालक र प्रमुख कार्यकारी अधिकृतका रूपमा संस्थामा सञ्चालक र व्यवस्थापकहरूबाट कार्यकारी प्रमुख नियुक्त गर्न सकिने व्यवस्था गरेको छ । ऐनको दफा २९ मा कार्यकारी प्रमुखको नियुक्ति र सेवाको सर्तको व्यवस्था गरेको छ । दफा २९(२) अनुसार कार्यकारी प्रमुखको कार्यकाल बढीमा चार वर्षको हुने र निज अर्को एक कार्यकालका लागि पुनः नियुक्ति हुन सक्नेछ । दफा २९(५) मा कार्यकारी प्रमुखको नियुक्ति गर्दा तोकिएबमोजिमको योग्यता तथा अनुभव भएको व्यक्तिलाई नियुक्ति गरी त्यस्तो नियुक्ति गरेको सात दिनभित्र राष्ट्र बंैकलाई जानकारी दिनुपर्ने उल्लेख गरेको छ । यस्तै सोही ऐनको दफा ३०(१) मा कार्यकारी प्रमुखको काम, कर्तव्य र अधिकार उल्लेख गरिएको छ । दफा ३०(२) मा कार्यकारी प्रमुख आफ्नो कामका निमित्त सञ्चालक समितिप्रति उत्तरदायी हुने स्पष्ट पारेको छ ।

अझ नियामक केन्द्रीय बैंकले हालै संस्थागत सुशासन कायम गर्न भन्दै इजाजतप्राप्त कुनै पनि संस्थामा कार्यरत प्रमुख कार्यकारी अधिकृत जुनसुकै कारणले आफ्नो सेवाबाट निवृत्त भएपछि कम्तीमा ६ महिना अवधि पूरा गरेपछि मात्र अर्को कुनै पनि संस्थामा प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुन पाउने व्यवस्था गरेको छ । अर्कातिर तीन महिनाभन्दा बढी कार्यकारीविहीन राख्न नपाइने व्यवस्था पनि छ ।

(ख) बाह्य पद्धतिबाट कार्यकारी प्रमुख नियुक्तिको खोजी

नेपालको बैंकिङ क्षेत्रमा सामान्यतः बाहिरबाटै प्रमुख कार्यकारीको नियुक्ति गर्ने प्रचलन रहँदै आएको देखिन्छ । (१) बैंक सञ्चालन तथा व्यवस्थापनको अनुभवले खारिएका, व्यावसायिक चुनौतीको सामना गर्न तम्सिने र कार्य सम्पादन सम्झौताअनुरूप काम गर्न इच्छुक व्यक्तिलाई प्राथमिकता; (२) विद्यमान कर्मचारीहरूले स्थायी प्रवृत्तिको जागिर छोडेर करारमा निश्चित अवधिको चुनौतीपूर्ण कार्यसम्पादन सम्झौता गर्न अस्वीकार; (३) कानुनी प्रावधान आदिले गर्दा बैंकिङ क्षेत्रमा बाह्य पद्धतिबाट प्रमुख कार्यकारी अधिकृतको नियुक्तिलाई प्राथमिकता दिँदै आएको देखिन्छ । यसले सञ्चालकहरूले निश्चित समयान्तरमा संस्थामा नयाँ ऊर्जा, सोच, रणनीति, प्रविधि र संस्कारको विकास गर्नुपर्ने मान्यता राखेको आभास दिन्छ ।

फलतः बजारमा उत्कृष्ट कहलिएका प्रायः कार्यकारी प्रमुखहरूको उपयोग र परीक्षण नेपाली बैंकिङ क्षेत्रले गरिसकेको छ । कतिसम्म भने कुन प्रमुख कार्यकारी अधिकृत कुन बैंकमा जाँदै छ वा छोड्दै छ भन्ने आधारमा बैंकहरूको सेयरको बजारमूल्य प्रभावित हुँदै आएको छ । सञ्चालकहरू नयाँ प्रमुख कार्यकारीको खोजीमा अर्को संस्थामा कार्यकाल सकिन लागेका वा अर्को संस्था छोडेर बसेका व्यक्तिहरूको खोजीमा निकै समय खर्चिने गरेका छन् ।

(ग) आन्तरिक कार्यकारीतर्फ उन्मुख 

निकै लामो समय बाह्य प्रमुख कार्यकारी अधिकृतमा निर्भर रहँदै आएको नेपाली बैंकहरू विस्तारै आन्तरिक कार्यकारी उन्मुख हुन थालेको देखिन्छ । हालै लागू भएको ६ महिने विश्राम नीतिले बजारमा व्यावसायिक प्रमुख कार्यकारी अधिकृतहरूको उपलब्धतालाई थप असहज बनाएकाले सञ्चालकहरूको सोचमा परिवर्तन आएको छ । विद्यमान उच्च व्यवस्थापकहरू करारमा भए पनि कार्यकारी प्रमुखको चुनौती लिन सक्षम र तयार हुँदा बैंकहरूले अवसर र बाध्यात्मक रूपमा समेत आन्तरिक प्रणालीबाटै प्रमुख कार्यकारी अधिकृतको जोहो गर्न थालेका छन् । यसले विस्तारै आन्तरिक रूपमनै कार्यकारी प्रमुखको विकास हुँदै जाने संकेत गरेको छ ।

प्रमुख कार्यकारीको उपलब्धतामा कमी र निश्चित व्यक्तिहरूको विकल्प खोज्ने क्रममा एनआईसी एसिया, ग्लोबल आईएमई, सिद्धार्थ, सिभिल बैंकमा आन्तरिक प्रणालीबाट प्रमुख कार्यकारी अधिकृत नियुक्ति भएको छ । सम्भवतः अहिले कायममुकायमबाट सञ्चालित मेगा र सेञ्चुरीसँगै नबिलसमेत आन्तरिक प्रणालीबाटै प्रमुख कार्यकारी अधिकृतको जोहो गर्न बाध्य हुन सक्ने देखिन्छ । 

अन्त्यमा, प्रमुख कार्यकारी अधिकृत वा अन्य कुनै रूपमा नियुक्त कार्यकारी प्रमुख संस्थाको गतिशील सञ्चालन र व्यवस्थापन तथा स्थायी संरचनाकै नेतृत्वकर्ता सक्षम हुनैपर्छ । यस्तो व्यक्ति आन्तरिक वा बाह्य पद्धतिबाट नियुक्ति गर्दा संस्था हाँक्न सक्ने मात्र होइन, विद्यमान संगठनात्मक प्रणालीमा ठूलो बाधा अड्चन नआओस् भन्नेमा पनि उत्तिकै चनाखो हुनुपर्छ ।

काराेवार दैनिकमा २०७४ पुस ३० गते प्रकासित
https://karobardaily.com/news/idea/1453