एओएन, प्रिओपन, मार्केट डेप्थ र मूल्यान्तर

सेयर बजारमा मूल्यको खेल, कारोबार र कारोबारी बढेसँगै चलखेल, मार्केट डेप्थमा छेडछाड, साना लगानीकर्ताको हितको चर्चासँगै सोही बहानामा नियमनबाट सहजै व्यवस्थित र मर्यादित बनाउन सकिने प्रचलित कारोबार प्रणालीका सुविधामा नियन्त्रण र हस्तक्षेप बढेको छ । माग र आपूर्ति व्यवस्थापन गर्दै तोकिएको दायरामा बसेर मूल्यान्तरमा खेल्दै पुँजीगत लाभ (मुनाफा) कमाउने कारोबारीसँगै मोलमोलाई गर्दै लागत व्यवस्थापन गर्ने लगानीकर्ताको अधिकार र स्वतन्त्रतामा अंकुश आभाष दिएको छ । हालै प्रिओपन र एओएनमा नियामकीय निर्देशनसँगै मार्केट डेप्थसम्बन्धी आवाज खरिद बिक्री आदेश दिने विधि, विकल्प र बजार अवस्थाको अध्ययन र उपयोग नजान्दाको नतिजात होइन ? उपलब्ध विधिको उपयोग र सुधारभन्दा सुविधा खोस्दै बजार प्रणालीलाई प्रतिगमनतर्फ धकेल्न प्रयास त भएन ? मूल्यान्तरको खेलमा मुख्य औजार एओएन, प्रिओपन र मार्केट डेप्थलाई भुत्ते बनाउँदा खेलै निरश त हुन्न ? अनेका आशंका उब्जेका छन्, किनभने किनबेचमा निकै सहयोगी मार्केट डेप्थमा २०७२ पुस र एओएनसँगै प्रिओपनमा अनलाइन कारोबार प्रणाली (टिएमएस)बाट मात्रै आम लगानीकर्ताको पहुँच भएको हो ।

एओन

किन्न वा बेच्न खोजेको जति कित्ता/एकाइ तोकिएको मूल्यमा भए किनबेच हुने भएमात्र किन्छु वा बेच्छु, नभए किन्दिन वा बेच्दिन भन्ने क्रेता र बिक्रेताको मूल्य र परिणामको शर्तसँगै छनोटको अधिकार र स्वतन्त्रताको सम्मान गर्ने खरिद बिक्री आदेश विधि नै एओएन (अल–अर–नन) हो । यसमा कसैले १२१ कित्ता १ सय ४५ रुपैयाँका दरले किन्न वा बेच्न खोज्दा एक वा बढीले १४५ मा नै १२० कित्ता मात्र किन्छु वा बेच्छु भन्दा कारोबार हुँदैन, तर १४५ मा नै एक वा बढीले १२१ कित्ता किन्दा वा बेच्दा कारोबार हुन्छ । यसले लगानीकर्तालाई परिमाण र मूल्यगत स्वतन्त्रतासहित स्वनियन्त्रणको अधिकार दिन्छ । मुख्य कुरा लगानी योजनाअनुसार धितोपत्र किनबेच गर्दै लागत र पोर्टफोलियो व्यवस्थापनको सुविधा दिन्छ ।

लगानीकर्तामैत्री विधि भए पनि अस्वाभाविक र काल्पनिक माग सिर्जनाको आशंकाकै भरमा २०७८ जेठ ३० बाट नियामकीय निर्देशन भन्दै आधिकारिक सूचनाबिनै बजार सञ्चालकबाट खरिदतर्फको एओएन हटाएको छ । यसले क्रेताको परिमाणमा नियन्त्रण र स्वतन्त्रता खोस्दै बिक्रेताको निगाहमा किन्ने बाध्यता, खरिद अनिश्चितता र कमिसन लागत बढ्ने जोखिम निम्त्याएको छ । मानौं, प्रतिकित्ता रु.७३० को सेयर ७०० कित्ता एओएनमा किन्दा एकै कारोबार भए कुल रु. ५,१२,८३९ (प्रतिकित्ता रु. ७३२.६३) लाग्छ, तर सोही कित्ता ५०, १०, १५०, ३४०, ५५ र ९५ गरेर ६ कारोबारबाट खरिद हुँदा कुल लागत बढेर रु. ५,१३,००६ (प्रतिकित्ता रु ७३२.८७) लाग्छ र अर्को दिन किन्नुपरेडिपी शुल्क रु. २५ थप लाग्छ । बजार मूल्य नै तिर्दा पनि क्रेताले उल्लिखित ७०० कित्ता नै पाउने सुनिश्चित हुन्न, ६९७ कित्ता मात्र पनि खरिद हुनसक्छ ।

* प्रकाशित लेखमा त्रुटी भएकाेले सच्याइएकाे

बिक्रेतासँग भने बेच्न चाहेको सबै कित्ता उल्लिखित मूल्यमा किन्ने भए बेच्छु नभए बेच्दिन भन्ने अधिकार र स्वतन्त्रता कायमै छ । त्यसैले, मानौं १२१ कित्ता बेच्नु छ भने एओएनबाट १२१ कित्ता पूरै किने मात्रै बेच्ने सशर्त बिक्री आदेश दिएरआफ्नो बिक्री रणनीति सहजै कार्यान्वयन गर्न अनि एकै कारोबारमा बिक्री भए ब्रोकर कमिसन बचाउन सकिन्छ । एओन नरोजी १२१ कित्ता बेच्न खोज्दा १२० कित्ता मात्रै बिक्ने जोखिम रहन्छ । एकै काराेवारबाट बिक्री हुँदा कमिसन लागत घटेर बढि रकम पाउने सम्भावना पनि हुन्छ ।

एओएनबाट खरिदबिक्री अादेश  

Difference in cost with AON and NO-AON

Buying Qty 700	NO AON
	QTY	RATE	AMOUNT	COMMISSION	SEBON FEE	DP FEE	TOTAL (Rs)
Transaction 1	10	730	7300	29.2	1.095		7,330.30
Transaction 2	50	730	36500	135.05	5.475		36,640.53
Transaction 3	150	730	109500	405.15	16.425		109,921.58
Transaction 4	340	730	248200	918.34	37.23		249,155.57
Transaction 5	55	730	40150	160.6	6.0225		40,316.62
Transaction 6	95	730	69350	256.595	10.4025	25	69,642.00
Total Payable							513,006.59
Per Kitta cost							732.87
Buying Qty 700	AON
Transaction 1	700	730	511000	1737.4	76.65	25	512,839.05
Total Payable							512,839.05
Per Kitta cost							732.63

प्रिओपन सेसन

नेप्सेले प्रारम्भिक (प्रिओपनिङ) कारोबारका लागि छुट्ट्याएको ‘बिहान १०ः३० देखि १०ः४५ बजेसम्म’को १५ मिनेटभित्र धितोपत्रको खरिद बिक्री आदेश प्रविष्टि मात्र गर्न सक्छन् । कारोबार प्रणालीले ‘इकोनोमिक अर्डर क्वान्टिटी तथा इकोनिमिक अर्डर प्राइस’का आधारमा माग र आपूर्तिको सिद्धान्तबमोजिम निर्धारित समयभित्र प्रविष्ट सम्पूर्ण आदेशहरूलाई एकैपटक कार्यान्वयन गर्छ ।

प्रिओपनिङ सत्रले इच्छुकलाई नियमित कारोबार समयको भन्दा बढी जोखिम र मूल्यान्तरमा कारोबार गर्दै थप लाभको अवसर दिन्छ । सायद अनलाइन कारोबार प्रणालीसँगै लगानीकर्ताको पहुँचमा पुग्दै गरेको प्रिओपनमा न्यून सहभागितासँगै कानुनी र व्यावहारिक कमीकमजोरीमा सुधार छोडेर नियामकबाट २०७८ असार १० गते मूल्यान्तर सीमा नियमित सत्रको जस्तै ‘२ प्रतिशत घटी वा बढीको मूल्य सीमा’ कायम गर्न निर्देश नभएको छ । निर्देशन कार्यान्वयनसँगै उच्चजोखिम लिएर न्यून मूल्यान्तर र लाभमा कारोबारी इच्छुक नभए यस सत्र सञ्चालनको उपादेयता नै नरहन सक्छ ।

प्रिओपनिङ सत्र सम्बन्धी थप जानकारीका लागि प्रिओपनिङ, सर्किट र मूल्यान्तर (dilipmuna.blogspot.com)

मार्केट डेप्थ

बजारमा किन्न र बेच्न उपलब्ध धितोपत्रको मूल्य, परिमाण र आदेशको समग्र अवस्थावा बजारको गहिराई नै मार्केट डेप्थ हो । यसमा खरिदतर्फ उच्चतम मूल्यमा खरिद इच्छुक आदेश संख्या र कित्ता अनि बिक्रीतर्फ न्यूनतम मूल्यमा बिक्री इच्छुक कित्ता र आदेश संख्या क्रमशः पाँच र कुल परिमाण तालिकामा प्रस्तुत हुन्छ । यसले क्रेता र बिक्रेतालाई खरिद बिक्री आदेश प्रविष्टि गर्दा नै उक्त धितोपत्रको सम्भावित मूल्य, किनबेच हुनसक्ने कित्ता/एकाइको प्रारम्भिक जानकारी दिन्छ ।

नियमित कारोबार समयमा सार्वजनिक हुने मार्केट डेप्थकाको अध्ययन र विश्लेषण गर्दै चाहेको खरिद बिक्री आदेश दिन सबै स्वतन्त्र छन् । क्रेतासँग कारोबार लिमिट र बिक्रेतासँग बिक्री योग्य धितोपत्र हुनुपर्छ । टीएमएसबाट आफैंले मोलमोलाई गर्ने भए एलएमटी (लिमिट) रोजेर बिक्रीमा एओएनसहित वा खुला र खरिदतर्फ केवल मूल्य र परिमाण तोकेर एक दिन, निश्चित मितिसम्म वा रद्द नहुँदासम्मलाई खरिद बिक्री आदेश दिन सकिन्छ । निशर्त बजारमूल्यमा किनबेच गर्न एमकेटी (मार्केट) छानेर केवल परिमाण उल्लेख गरी किनबेच आदेश दिन सकिन्छ । ब्रोकरमार्फत (अफलाइन) किनबेच गर्नेले उल्लिखित सुविधा नपाए पनि मार्केट डेप्थ हेरेर देखिएको परिमाण र मूल्यमा उक्त धितोपत्र उपलब्ध भए वा नभएको जानकारी लिँदै खरिद बिक्री आदेश प्रविष्टि गराउन सकिन्छ ।

Market Depth

असर र सुधार

कारोबार प्रणालीले दिएका लगानीकर्तामैत्री सुविधा उपयोग गर्दै लागत, जोखिम र लाभ व्यवस्थापन गर्नुको सट्टा लगानीकर्ता समूह, केही लगानीकर्तासँगै नियामक समेत चलखेल र लगानीकर्ताको हित संरक्षण भन्दै सुविधा कटौतीमा अग्रसरले बजारमा नकारात्मक प्रभाव पर्न सक्छ ।

एओएन विधि र लाभबारे सुसूचित गराएर उपयोग बढाउनुको सट्टा क्रेताको हातबाट एकतर्फी एओएन सुविधा खोस्दै बिक्रेताको हातमा सुम्पिदा बढ्दो बजारमा राम्रो देखिए पनि पछि बिक्रेता हावी भएर बजार घट्दा के गर्ने?, कसैसँग व्यवहारिक उत्तर नहोला । एओएनकै कारण माग–आपूर्ति, मूल्य वा मार्केट डेप्थ प्रभावित लागेको भए शंकास्पद वा निश्चितभन्दा ठूला आदेशको सूक्ष्म नियमन, आदेश परिमार्जन र कार्यान्वयनका निगरानी, कानुनतः आदेश प्रविष्टि अगाडि आवश्यक न्यूनतम २५ अग्रिम भुक्तानीको छानबिन, एकपटकमा कम्पनीको पुँजी वा सूचीकृत धितोपत्रको कित्ता/एकाइको आधारमा निश्चित प्रतिशतभन्दा बढी आदेश प्रविष्ट नहुने प्रणालीगत व्यवस्था गर्न सकिन्छ । एओएन हटाउँदा दुवैतिर र प्रति आदेशको आधारमा ब्रोकर कमिसन लिइनुपर्छ । अन्यथा, दुवैतिर एओएन र पूरै परिमाण एकैपटक हुँदा मात्र कारोबार म्याचिङ हुनुपर्छ ।

एओएनसँगै कारोवार प्रणाली र मानवीय स्वभावले मार्केट डेप्थमा केही अस्वाभाविक लाग्ने माग–आपूर्तिको परिमाण देखिए होलान् । मार्केट डेप्थ राम्ररी केलाउन सक्दा, त्यस्ता परिमाण लगानी र मोलमोलाइको अवसर हुनसक्छ । होइन, किन्ने वा बेच्ने स्वार्थअनुरुप रणनीतिक खरिद बिक्री आदेशको प्रविष्टि गर्दै मोलमोलाइ वा मूल्यान्तरलाई नै अवाञ्चित र चलखेल मान्ने हो भने निश्चित मूल्य र अधिकतम कित्ता/एकाइ तोक्दै बढिको मूल्यका कारोबारलाई कालोबजारी मान्नुपर्ने हुनसक्छ ।

पक्कै, प्रिओपनको मान्यता अनुरूप कारोबारसँगै नियमित कारोबारलाई निर्देशित गर्न र विम्ब पस्कन सकेको छैन । यसलाई कानुन सम्मत र व्यावहारिक बनाउन, मूल्यान्तर सीमा नियमित कारोबारको भन्दा कम्तीमा दुई गुणा, ख, कारोबार हुने न्यूनतम १०० कित्ता, ग, प्रिओपनको औसत मूल्यबाट नियमित सत्रका लागि सन्दर्भ मूल्य लिँदै सर्किट गणना, घ, लगानीकर्ता सहभागिता, सचेतना र पहुँच प्रवद्र्धनसँगै विद्यमान कानुनी र प्रणालीगत विवाद समाधान गरिनुपर्छ ।

लगानीकत्र्ताले सुधारको आवाज उठाउँदै उपलब्ध सुविधा उपयोग गर्दै अधिकतम लाभ लिनुुपर्छ । नियामकले कानुनको परिपालना र नियमनबाटै स्वस्थ र मर्यादित कारोवार सुनिश्चित गर्नुपर्छ । जोखिमवहन क्षमताअनुसार उपयुक्त विधिबाट किनबेच आदेश प्रविष्टिमा रोक लगाउँदै स्वतन्त्र बजारमा नियन्त्रण गरिनु हुँदैहुन्न ।

हालैका नियामकीय हस्तक्षेप र नियन्त्रणसम्बन्धी थप जानकारीका लागि पुँजीबजार नियमन कि नियन्त्रण ? (dilipmuna.blogspot.com)

काराेवार दैनिकमा २०७८ असार २० गते प्रकाशित, एओएन, प्रिओपन, मार्केट डेप्थ र मूल्यान्तर « (karobardaily.com)