बैैंकहरूको जगेडा कोष : सुन्निएको कि मोटाएको ?

बैंकहरूले आव ७४/७५ को अन्तिम त्रैमासिक वित्तीय विवरण एनएफआरएस विधिबाट प्रकाशन सुरु गरेसँगै प्राय: बैंकहरूको जगेडा कोषमा उल्लेख्य वृद्धि देखिएको छ । बलियो जगेडा कोषसँगै बैंक र लगानीकर्तामख्ख परे । कमाएर भन्दा नयाँ लेखामापदण्ड (नेपाल फाइनान्सियल रिपोर्टिङ सिस्टम— एनएफआरएस) अनुसार सम्पत्ति र लगानीको पुन:मूल्यांकन हुँदा करिब ५७ अर्व ३६ करोडले बढेको बैंकहरूको जगेडा कोष तीन महिनामा नै ७ अर्ब ८३ करोडले खुम्चिएको छ । यसले जगेडा कोष केवल सुन्निएर बढेको वा साँच्चिकै मोटाएको भन्ने आशंकासँगै नेटवर्थको विश्वसनीयतामा प्रश्न उठेको छ । 

जगेडा कोषभित्रका काेषहरू 

‘बैंकतथा वित्तीय संस्थासम्बन्धी ऐन, २०७३’ (बाफिया)को दफा ४४ मा ‘साधारण जगेडा कोष’ र दफा ४५ मा ‘सटही समीकरण कोष’को व्यवस्था गरिएको छ । यस्तै नेपाल राष्ट्र बैंकबाट ‘क’, ‘ख’ र ‘ग’ वर्गका इजाजत प्राप्त संस्थाहरूलाई जारी गरिएको ‘एकीकृत निर्देशन २०७५’ को लेखानीति तथा वित्तीय विवरण ढाँचा सम्बन्धी व्यवस्थामा जगेडा कोषर सो अन्तर्गतका निम्न कोषसम्बन्धी प्रस्ट्याइएको छ । 

क) साधारण जगेडा कोष : बाफियाको दफा ४४ बमोजिम बैंक वा वित्तीय संस्थाले एकसाधारण जगेडा कोष कायम राख्नुपर्नेछ । त्यस्तो जगेडा कोषमा चुक्ता पुँजीको दोब्बर नभएसम्म प्रत्येक आर्थिक वर्षको खुद नाफाबाट कम्तीमा २० प्रतिशत र त्यसपछि कम्तीमा १० प्रतिशत रकम थप्दै जानुपर्नेछ । यसमा जम्मा रकमबाट बोनस सेयर वा नगद लाभांश दिन मिल्दैन । जम्मा रकम राष्ट्र बैंकको पूर्वस्वीकृति नलिई अन्य शीर्षकमा रकमान्तर गर्न वा खर्च गर्न पाइने छैन । 

ख) सटही समीकरण कोष: यो पनि बैधानिक कोष हो । विदेशी विनिमय कारोबार गर्ने बैंकवा वित्तीय संस्थाले प्रत्येक आर्थिक वर्षमा भारतीय रुपैयाँ बाहेकअन्य विदेशी मुद्राको विनिमय दरमा परिवर्तन भएको कारणबाट आर्जन गरेको पुनर्मूल्याङ्कन मुनाफाको कम्तीमा २५ प्रतिशत रकम सटही समीकरण कोषमा जम्मा गर्नुपर्नेछ । 

ग) यथोचित मूल्य (फेयर भ्यालु) कोष: वित्तीय सम्पत्तिको फेयर भ्यालुमा मूल्यांकनबाट सिर्जित रकम र त्यसमा भएको परिवर्तन यस कोषमा देखाउनुपर्नेछ । 

घ) सम्पत्ति पुन:मूल्यांकन कोष: इन्भेस्टमेन्ट प्रपर्टी, इन्ट्यान्जिवल एसेट्स, धनसम्पत्ति र मेसिन औजार आदिको पुन:मूल्यांकनबाट सिर्जित रकम यस कोषमा रहनेछ । 

ङ) पुँजीगत जगेडा कोष : पुँजीबाहेकका पुँजीका रुपमा गणना गर्न मिल्ने तर नगद लाभांशका रुपमा वितरण गर्न नमिल्ने रकम यस कोषमा रहनेछ । 

च) पुँजीगत जगेडा कोष : पुँजीबाहेकका पुँजीका रुपमा गणना गर्न मिल्ने तर नगद लाभांशका रुपमा वितरण गर्न नमिल्ने रकम यस कोषमा रहनेछ । 

छ) विशेष कोष : नेपाल राष्ट्र बैंकबाट तोकिएबमोजिम वा निर्देशनमा सिर्जित रकम यस कोषमा रहनेछ । 

ज) पुँजी फिर्ता कोष : अपरिवर्तनीय अग्राधिकार सेयरको भुक्तानीका लागि सिर्जित वैधानिक रकमहरू यस कोषमा रहनेछ ।

झ) लाभांश समीकरण कोष : लाभांशलाई सन्तुलित बनाउन वार्षिक मुनाफाबाट केही रकम यस कोषमा सार्न सकिनेछ । संचालक समिति र साधारण सभाको स्वीकृतिमा यस कोषको रकमबाट लाभांश बाँड्न पाइनेछ ।

ञ) पुँजी समायोजन/समीकरण कोष : पुँजी वृद्धि गर्ने प्रयोजनका लागि मुनाफाबाट छुट्याइएको वा अग्रिम भुक्तानी प्राप्त रकम यस कोषमा रहने छ ।

ट) सामाजिक उत्तरदायित्व कोष: मुनाफाबाट तोकिएको दरमा सामाजिक कार्यका लागि छुट्याइएको रकम यस कोषमा रहनेछ ।

ठ) लगानी समायोजन कोष: यो नियामकीय कोष हो । बैंकको लगानीमा मूल्य घटबढका कारण नकारात्मक असर पर्न नदिन नेपाल राष्ट्र बैंकको निर्देशनमा छुट्याइएको रकम यस कोषमा रहने छ ।

ड) एक्च्युरियल नाफा/घाटा कोष: एक्च्युरी मूल्यांकनका आधारमा कर्मचारीको दायित्वमा सिर्जित नाफा वा घाटा यस कोषमा रहनेछ ।

ढ) नियामकीय कोष : नेपाल राष्ट्र बैंकबाट एनएफआरएस कार्यान्वयनको सिलसिलामा मुनाफा वा संचित कोषबाट रकमान्तर गरिएको रकम यस कोषमा रहनेछ । यसमा प्राप्त हुन बाँकी ब्याज आम्दानी, नेपाल राष्ट्र बैंकको प्रचलित गणना विधि बमोजिमको खराब कर्जा र एनएफआरएसमा इम्पेरिमेन्ट बमोजिमको ऋण वा अग्रिम भुक्तानीको फरक रकम, करको फरक रकम, कम्प्रेहेन्सिभ आम्दानीको वास्तविक घाटा, एनएफआरएस अनुसार स्वीकारिएको साख (गुडविल) बापतको रकम रहनेछ । कोषको रकमलाई बोनस सेयर वा नगद लाभांश वितरणका लागि उपलब्ध मानिने छैन् ।

ण) अन्य जगेडा कोष: माथि उल्लेखितबाहेक कुनै विशेष कार्यका लागि उल्लेख गरी वा नगरी सिर्जित कोष अन्य कोषका रुपमा रहनेछ । यसका अतिरिक्त सामान्यत : अपरिष्कृत वित्तीय विवरणअनुसारको मुनाफारकमसमेत बाँडफाँड नहुँदासम्म जगेडा कोषमा नै समावेश गरिएको हुन्छ । 

जगेडा कोषकाे घटबढ 

तत्कालीन लेखा विधिअनुसार नेपाल इन्भेस्टमेन्ट बैंकसँग सबैभन्दा बढी ११ अर्ब ६६ करोड रुपैयाँको जगेडा कोष देखाएकोमा एनएफआरएसले नेपाल बैंकसँग सबैभन्दा बढी २४ अर्ब ७ करोड रुपैयाँको जगेडा कोष देखायो । नेपाल बैंकको जगेडा कोष २५४ प्रतिशतले बढ्दा समग्र बैंकहरूको जगेडा कोष औसतमा ४३ प्रतिशत अर्थात् करिब ५७ अर्ब ३६ करोडले बढ्यो । सेञ्चुरी कमर्सियल बैंकको भने करिव ३६ करोड अर्थात् २४ प्रतिशतले जगेडा कोष घट्यो । आधिकारिक रूपमा नबताइए पनि एनएफआरएस अनुसार सम्पत्ति र लगानीको पुन:मूल्यांकन हुँदा बैंकहरूको जगेडा कोष बढेको स्पष्ट थियो । 

तर हालै प्रकाशित असोज मसान्तको वित्तीय विवरणअनुसार नेपाल, कृषि विकास, प्रभु र सिटिजन्सको जगेडा कोष असार मसान्तभन्दा १ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीले घटेको छ जबकि बैंकहरूले प्रथम त्रैमासमा करोडौं कमाए छन् । अझ नेपाल बैंकले एफपिओको प्रिमियमबाट थप ३ अर्ब १८ करोड रुपैयाँभन्दा बढी रकम कमाएको छ । सबै बैंक नाफामा रहँदा र एनएमबीबाहेक अरुले लाभांश वितरण नगर्दा पनि १७ बैंकहरूको जगेडा कोष गत असारमसान्तको भन्दा घटेको छ । जसरी बैंकहरूले असारमा जगेडा कोष बढ्नुको कारण बताएनन्, अहिलेको घट्नुको कारण पनि बताउनु आवश्यक ठानेनन् । लगानीकर्ताहरूले पनि चासो राखेनन् । 

तालिकाः बैंकहरूकाे जगेडाकाेषमा देखिएकाे घटबढ

बैंक	जगेडाकोषको अवस्था					नेटवर्थको अवस्था
	७४/७५ चौथो त्रैमास (विगत विधी, रु. अर्बमा)	७४/७५ चौथो त्रैमास (एनएफआरएस  विधी, रु. अर्बमा)	घटबढ (प्रतिशतमा)	७५/७६ प्रथम त्रैमास (रु. अर्बमा)	चौथोबाट प्रथम त्रैमासमा घटबढ (रु. अर्बमा)	७४/७५ चौथो त्रैमास (विगत विधी, रु. मा)	७५/७६ प्रथम त्रैमास (रु.)
नेपाल	६.८०	२४.०७	२५३.८१	१९.६१	(४.४७)	१८५	३००
नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	११.६६	१४.८६	२७.४१	१५.६४	०.७९	२१०	२४७
कृषि विकास	११.५४	१६.७३	४५.००	१४.७०	(२.०४)	२३२	२७३
नविल	१०.०७	१२.८३	२७.३९	१३.८८	१.०५	२२५	२७२
राष्ट्रिय बाणिज्य	८.०५	१३.१०	६२.७९	१२.५५	(०.५५)	—	२३९
एनएमबी	८.७०	९.१९	५.७१	८.७२	(०.४७)	२१४	२००
एभरेष्ट	६.३०	७.८१	२३.९८	८.६३	०.८३	१७८	२०७
हिमालयन	६.०९	७.३३	२०.४४	६.८९	(०.४४)	१७५	१८५
स्ट्याण्डर्ड चार्टड	५.८९	६.२४	५.९९	६.७९	०.५५	१७३	१८५
बैंक अफ काठमाण्डू	५.०६	६.३५	२५.६६	५.९६	०.३९	१९०	१८४
ग्लोवल आईएमई	४.५७	५.८६	२८.२५	५.७४	(०.१३)	१५१	१६५
सिद्धार्थ	४.२७	५.८५	३६.९१	५.६३	(०.२२)	१५१	१६६
नेपाल एसबिआई	४.७२	४.७५	०.६१	५.२६	०.५१	१५९	१६५
एनआईसी एसिया	३.२३	४.१९	२९.६४	५.१०	०.९०	—	१६२
नेपाल क्रेडिट एण्ड कमर्स	२.८६	५.१६	८०.१६	४.९१	(०.२५)	१६१	२०५
प्रभु	३.४२	५.८७	७१.४८	४.८६	(१.०१)	१७१	१५९
लक्ष्मी	२.५३	३.५७	४१.२८	४.११	०.५४	१४३	१४३
नेपाल बंगलादेश	३.४७	३.८६	११.२६	४.०६	०.२१	१४३	१४६
प्राइम कमर्सियल	३.२९	३.७१	१२.७२	३.९८	०.२६	१४१	१४९
कुमारी	३.१६	४.५३	४३.२९	३.९५	(०.५८)	१४४	१५५
सनराइज	३.०५	४.६९	५३.८३	३.७३	(०.९६)	१३७	१४६
सिटिजन्स इन्टरनेसनल	२.७७	४.६२	६६.८९	३.३३	(१.२९)	१३४	१४१
सानिमा	२.७५	३.२९	१९.७९	३.३०	०.०२	१३४	१४१
मेगा	२.११	२.८३	३४.२८	२.८१	(०.०२)	१२०	१२७
माछापुच्छ्रे	२.१९	२.७३	२४.५६	२.६९	०.०३	१२७	१३३
जनता	१.७३	३.१४	८१.८५	२.३५	(०.७९)	१२२	१२९
सिभिल	१.४१	२.२३	५८.१४	२.०५	(०.१७)	१६४	१२६
सेञ्चुरी कमर्सियल	१.४६	१.१०	(२४.४२)	१.३८	०.२८	११८	११७
कुल	१३३.१३	१९०.४९	४३.०९	१८२.६६	(७.८३)

ध्यान दिनुपर्ने कुरा
१. बलियो जगेडा कोषले वित्तीय सवलतासँगै आपत्कालीन जोखिमवहनका लागि सक्षमता प्रस्तुत गर्नुका साथै प्रतिसेयर नेटवर्थ बढाउँछ ।

२. जगेडा कोषको आधारमा नै प्रतिसेयर विद्यमान वित्तीय अवस्था वा किताबी मूल्य वा सेयरधनीको इक्विटी दर्साउने नेटवर्थको गणना हुन्छ । कम्पनीको बजारमूल्यसँग नेटवर्थको तुलना गरी किनबेचको उपयुक्तता र प्राथमिकता निर्धारण तथा लगानी निर्णय गर्ने चलन भएपनि जगेडा कोष र नेटवर्थको शुद्धतामा थप सचेत हुनुपर्ने देखिन्छ ।

३. नयाँ लेखा विधि (एनएफआरएस) कार्यान्वयनको सिलसिलामा यथोचित मूल्य (फेयर भ्यालु), सम्पत्ति पुन:मूल्यांकन, एक्च्युरियल नाफा/घाटा, नियामकीय कोषजस्ता कोषहरू थपिएर पनि जगेडा कोष आकार बढे पनि सबै रकम सेयरधनीको इक्विटी नहुन पनि सक्छ ।

४. जगेडा कोषको आकारसँगै साधारण जगेडा, संचित नाफा वा घाटा, लाभांश समीकरण, पुँजीगत जगेडा, पुँजी फिर्ता, सेयर प्रिमियमजस्ता कोषहरू लगानीकर्ताका लागि महत्वपूर्ण हुन्छ ।यि विवरण बैंकहरूले वेबसाइटमार्फत प्रकाशित गर्ने वासेल रिपोर्टमा हुन्छ ।

५. नियामकले प्रकासित वित्तीय विवरणको शुद्धता कायम गर्नेतर्फ थप सचेत गराउँदै जगेडा कोष, नेटवर्थ, प्रतिसेयर आम्दानी, प्रतिसेयर सम्पत्तिमा प्रतिफल (आरओए), इक्विटीमा प्रतिफल (आरओई) जस्ता आधारभूत सूचकमा कम्पनीहरूलाई थप जिम्मेवार बनाउनुपर्छ । त्रैमासिक विवरणमा उल्लेख्य रूपमा जगेडा कोष घट्नुको कारणमात्र होइन, नेपाल, एभरेस्ट र राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकले नेटवर्थको जानकारी दिन आवश्यक ठानेनन् । कृषि विकास बैंकले केही दिनपछि प्रकासित गरेको नेटवर्थ समेत गलत थियो । प्राय: बैंकले आरओए र आरओई नै उल्लेख गरेनन् ।

अन्त्यमा, जगेडा कोष र नेटवर्थको रकमसँगै विवरणको प्रकाशन र शुद्धता निकै महत्वपूर्ण हुन्छ । गलत विवरणको आधारमा निस्कने नतिजा र निर्णयले ठूलो नोक्सानीको सम्भावनातर्फ लगानीकर्ता र नियामक समयमा नै सचेत र सजग हुनुपर्छ ।

काराेवार राष्ट्रिय दैनिकमा २०७५ मंसिर ९ गते प्रकाशित, https://karobardaily.com/news/idea/12997

जाेखिम ज्ञान बिनाकाे लगानी हुनसक्छ खरानी

धेरैलाई सेयरमा गरिने लगानी सुनिश्चित आम्दानीको क्षेत्र हो र यसमा कुनै जोखिम हुन्न नाफैनाफा मात्र छ जस्तो लाग्छ । त्यसैले जस्तोसुकै कम्पनीले सेयर जारी गर्दा पनि किन्नेको अभूतपूर्व भीड लाग्छ । सरकारले समेत ‘समृद्धि र समुन्नति’ को एक मात्र आधार सेयर लगानीबाहेक अरू केही छैन भनेझैँ गरी स्थानीय, कर्मचारीजस्ता समूहलाई आरक्षणको व्यवस्था गर्ने नीति बनाएको छ । यसरी सरकारले पनि सेयर सहजै पाइँदैन र सेयर नभई समृद्ध हुन सकिँदैन भन्ने सन्देश दिन खोजेको देखिन्छ ।

विभागीय मन्त्रीसमेत जलविद्युत् कम्पनीको सेयर भएकालाई मात्र ज्वाइँ बनाउन र ज्वाइँ खोज्दै आउँछन् भन्दै सेयर लगानी गर्न खुला रूपमा आह्वान गर्छन् । सैद्धान्तिक रूपमा सेयरमा गरिने लगानी सबैभन्दा बढी जोखिमपूर्ण क्षेत्र हो ।

सेयरमा लगानी र जोखिम

सेयरमा लगानी भनेको मुनाफा मात्र होइन, कम्पनीको व्यावसायिक सफलता र असफलताको जिम्मेवारी एवम् त्यसबाट सिर्जित नाफाघाटामा हिस्सेदारी पनि हो । कुनै पनि व्यवसाय जोखिमपूर्ण हुन्छ र लगानीकर्ताले सोही जोखिम वहन र व्यवस्थापन गरेबापत प्रतिफलका रूपमा लाभांश प्राप्त गर्दछन् ।

धितोपत्र बजारमा सूचीकृत भएर कारोबार हुने कम्पनी र प्रिमियम मूल्यमा सेयर जारी भएको अवस्थामा मूल्यगत जोखिमसमेत थपिन्छ । यो बजार सिर्जित जोखिम हो । कम्पनीको व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिमभन्दा सेयरबजार (धितोपत्र बजार) ले सिर्जना गर्ने जोखिम बढी हुन्छ । त्यसकारण विश्वव्यापी रूपमै सेयरमा लगानी र सेयरबजारको मुनाफालाई उच्च जोखिमयुक्त मानिन्छ ।

हुन त यस्तै जोखिमसँगै प्रतिफल जोडिन्छ र त्यसले लगानीकर्तालाई जोखिम लिन प्रोत्साहन गर्दछ भने सेयरबजारलाई चलायमान बनाउँछ र पुँजीगत लाभ वा नोक्सानीको सिर्जना हुन्छ । सोझो अर्थमा सेयरमा लगानी गर्दा कमाउने मात्र होइन, गुमाउने सम्भावना पनि उत्तिकै हुन्छ ।

१. कम्पनीको व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिम ः कुनै पनि कम्पनीको सेयर खरिदसँगै सेयरधनीको हैसियतमा कम्पनीको सञ्चालन र व्यवस्थापनको जिम्मेवारी पनि स्वीकार्छ, जुन केही सञ्चालक वा व्यावसायिक व्यवस्थापन समूहमार्फत पूरा गरिन्छ । यसरी सञ्चालन र व्यवस्थापनमा प्रत्यक्ष सहभागिता नभए पनि सेयरधनीले धारण गरेको सेयरको अनुपातमा कम्पनीको व्यापार–व्यवसायको उतारचढाव, नीतिगत निर्णयजस्ता व्यावसायिक र व्यवस्थापकीय जोखिम तथा नाफाघाटा वहन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

२. मूल्य घटबढको जोखिम : मूल्य घटबढको जोखिम सेयरबजार सिर्जित हुन्छ । पक्कै पनि अंकित मूल्यमा खरिद गरिएको सेयरमा मूल्यगत जोखिम कम हुन्छ तर शून्य हुन्न । उदाहरणका लागि सेयरबजारमा नेसनल, दिव्येश्वरी, खानीखोलालगायतका कम्पनीको सेयर मूल्य अंकित मूल्य रु. १०० भन्दा कम छ भने केहीको अंकित मूल्य हाराहारी छ । यी कम्पनीमध्ये अधिकांशको खुद सम्पत्ति अहिलेसम्म ऋणात्मक छ ।

विगतमा कैयन् विकास बैंक तथा वित्तीय संस्थाको सेयर मूल्यसमेत अंकित मूल्यभन्दा निकै तल पुगेको थियो । सेयरको मूल्य कम्पनीको आर्थिक अवस्था, व्यवस्थापन, विगतको लाभांश दर, अहिलेको प्रतिसेयर आम्दानी र सम्भावित अवस्था, कम्पनीको भविष्यको व्यावसायिक अवस्था आदिका आधारमा बजारमा कम्पनीको सेयरको माग तथा आपूर्तिले निर्धारण हुन्छ । तर सेयरको बजार मूल्य सैद्धान्तिकसँगै कम्पनीप्रतिको आमधारणा र अन्य धेरै कुराले छिटोछिटो तलमाथि हुन सक्छ । यही मूल्यमा हुने उतारचढावको जोखिम वहन गरेबापत लगानीकर्ताले पुँजीगत लाभ वा नोक्सानी व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ ।

३. नीतिगत जोखिम : लगानी गरिएको कम्पनी र त्यसले प्रदान गर्ने वस्तु तथा सेवाप्रति सरकार तथा नियामक निकायको नीतिले कम्पनीको व्यापार व्यवसायका साथै सेयरबजारमा ठूलो प्रभाव पार्छ । प्रत्येकपटक नयाँ सरकार बन्ने समयमा र राष्ट्रबैंक, बिमा समिति, धितोपत्र बोर्डले ल्याउने नीतिगत व्यवस्थाले कम्पनीको व्यावसायिक क्षमता र सेयर बजारमा केही न केही प्रभाव पर्दै आएको छ । जलविद्युत् क्षेत्रमा सरकारको प्राथमिकता रहे तापनि नियमनको अभाव र विद्युत् आयोजनाको लाइसेन्स अवधि सकिएपछि आयोजना र कम्पनीको अवस्थासम्बन्धी अन्योल छ ।

४. अन्य जोखिम : लगानीकर्ता र कारोबारीहरूको व्यक्तिगत लगानी बानीका कारण पनि थप जोखिम सिर्जना भइरहेको हुन्छ । नेपालका सेयर बजार वित्तीय परिसूचकभन्दा भित्री सूचना र हल्लाको भरमा निर्देशित हुँदा जोखिम बढाउनुका साथै बिनाकारण बजार निकै तलमाथि हुने गरेको छ । सीमित व्यक्ति तथा संस्थाहरूको भित्री सूचनामा विशेष पहुँच सबैभन्दा ठूलो जोखिम हो । यसले सीमित व्यक्तिहरूले पहिले नै कम्पनी र नीतिगत सूचना प्राप्त गरी आफूअनुकूलको परिस्थिति सिर्जना गर्दै अप्राकृतिक तरिकाले थप लाभ लिन्छन् ।

सन् २०१०/११ मा बंगलादेशको सेयरबजारमा आएको तीव्र उतारचढावले ९ लाख ६० हजार बंगालीले पैत्रिक सम्पत्तिसमेत गुमाएका घटनालाई यहाँ स्मरण गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ । पीडित बंगालीका लागि अहिले पनि त्यहाँ जारी हुने कुनै पनि सेयरमा २० प्रतिशत विशेष आरक्षण दिइएको छ । तैपनि ७ वर्षअघिको पीडामा भर्पाई हुन सकेको छैन । त्यस्तै सन् २०१५/१६ मा चिनियाँ सेयरबजारमा पनि यस्तै संकट आएको प्रसंग बिर्सनु हुन्न । संसारभरका सेयरबजारमा बंगलादेश र चीनमा आएका जस्ता साना–ठूला संकट आएर घर न घाटको बनाएको घटना हरेक वर्ष जस्तो दोहोरिरहेको हुन्छ ।

सेयर आरक्षण र जोखिम हस्तान्तरण

सरकार र आमलगानीकर्ताले कम्पनीद्वारा पुँजी जुटाउन अंकित मूल्यमा प्राथमिक सार्वजनिक निष्कासन (आइपिओ) गरेको सेयरलाई जोखिमरहित मान्दै आएका छन्। हो, यसमा खरिद गर्दाको लागत मूल्यको जोखिम कम हुन्छ । सबै लगानीकर्ताले अंकित मूल्यमा सेयर खरिद गरेका हुन्छन् । यति हुँदा पनि कम्पनीको व्यवसाय, व्यवस्थापन, मुनाफासँग जोडिएको आधारभूत जोखिम जोडिएको हुन्छ । यस्तो जोखिम प्रत्येक लगानीकर्ताले सामूहिक रूपमा आफूले धारण गरेको सेयरको अनुपातमा सकार्नुपर्ने हुन्छ ।

सेयर किन्दैमा प्रतिफल सुनिश्चित हुँदैन र यसमा जोखिम हुन्छ । यसलाई पूरै बेवास्ता गरी जलविद्युत् तथा उत्पादनमूलक कम्पनीमा लगानी गर्नु स्थानीय बासिन्दाको कर्तव्य र अधिकार हो भनेजसरी सेयर र अन्तर्निहित जोखिमका बारेमा सामान्य जानकारीसमेत नभएका आममानिसलाई सेयरमा लगानी गर्न आह्वान गरिएको छ । साथै उद्योग वा आयोजना प्रभावित स्थानीय बासिन्दा, कर्मचारीलाई निष्कासन हुने सेयरमा आरक्षणको वा प्राथमिकताको व्यवस्था गरेर आकर्षित गरिएको पाइन्छ ।

धितोपत्र निष्कासन तथा दर्ता नियामावली, २०७३ को परिच्छेद ३ नियम ९ उपनियम ४ मा संगठित संस्थाले आफ्नो जारी पुँजीको दस प्रतिशतसम्मको सेयर उद्योग र आयोजना प्रभावित क्षेत्रका बासिन्दालाई बिक्रीवितरण गर्नका लागि छुट्ट्याउन सक्ने उल्लेख छ । यसरी प्रभावित क्षेत्रका बासिन्दालाई बिक्रीवितरण गरेको सेयर सार्वजनिक निष्कासन भएको सेयर बाँडफाँट भएको मितिले तीन वर्ष पूरा नभएसम्म अरू कसैलाई बिक्री वा हस्तान्तरण गर्न पाइने छैन ।

लगानीमा प्रतिफल सुनिश्चित भएको अवस्थामा कानुनी आरक्षण उपयुक्त होला तर जतिसुकै सुनिश्चित अवस्थामा समेत सेयरमा लगानी केही न केही जोखिम जोडिने कुरालाई बेवास्ता गर्न सकिन्न । अझ स्थानीयलाई आरक्षण र सम्पत्ति सुरक्षाको बहानामा तीन वर्षसम्म जोखिम वहन गर्न बाध्य पारिनु गलत हुन सक्छ ।

सरकारले सेयरमा लगानीमार्फत समृद्धिको नारा दिइरहँदा स्थानीयलाई जोखिम हस्तान्तरण गरिरहेको पक्ष पनि बिर्सनु हुँदैन । साँच्चै समृद्धि चाहेको हो भने कम्पनी घाटामा गएको अवस्था र धितोपत्र बजारमा अंकित मूल्यभन्दा बजार मूल्य कम भएको अवस्थामा सरकार वा कम्पनीले पुनः खरिद (बाई ब्याक) को सुनिश्चितता, जोखिम व्यवस्थापनका लागि बैकल्पिक उपायसमेत प्रदान गरिनुपर्छ ।

लगानीमा प्रतिफल सुनिश्चित भएको अवस्थामा कानुनी आरक्षण उपयुक्त होला तर जतिसुकै सुनिश्चित अवस्थामा समेत सेयरमा लगानी केही न केही जोखिम जोडिने कुरालाई बेवास्ता गर्न सकिन्न । अझ स्थानीयलाई आरक्षण र सम्पत्ति सुरक्षाको बहानामा तीन वर्षसम्म जोखिम वहन गर्न बाध्य पारिनु गलत हुन सक्छ ।

जोखिम विश्लेषण र व्यवस्थापन

कुनै पनि कम्पनीको सेयर किन्नुअगाडि उल्लिखित जोखिमको अध्ययन र विश्लेषण गर्नुपर्छ । अंकित मूल्यमा प्राप्त सेयरमा तुलनात्मक रूपमा मूल्यगत जोखिम कम होला तर कुनै पनि सेयर जोखिमरहित हुँदैन । बिना अध्ययन–विश्लेषण लहलहैमा लगानी तथा कारोबार गर्ने बानीले निकै ठूलो जोखिम निम्त्याउँछ ।

प्रत्येक व्यक्तिको जोखिमवहन, विश्लेषण र जोखिम व्यवस्थापन क्षमता फरक हुन्छ, जसलाई सूचनामा पहुँच, लगानी अवधि र उद्देश्य, अपेक्षित प्रतिफल, लगानी र वैकल्पिक रकमको स्रोतजस्ता कुराले प्रभाव पार्छ । तर आमलगानीकर्ता न आफ्नो जोखिमवहन क्षमताको आंकलन गर्दछन्, न जोखिम व्यवस्थापनको लागि तयार हुन्छन् । कतिसम्म जोखिम लिएर कति प्रतिफल खोजेको र विविध कारण सिर्जना हुनसक्ने जोखिमको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने सामान्य जानकारी नराखी हल्लाको भरमा लगानी गर्ने प्रवृत्ति छ ।

कम्पनी, नियामक र सरकारले समेत सेयर निष्कासन वा बजारको सम्बन्धमा सम्भावित जोखिम र जोखिम व्यवस्थापनका उपाय सम्बन्धमा सचेतना फैलाउन र सजग गराउन आवश्यक ठान्दैनन् । विशेषगरी अंकित मूल्यमा आइपिओ निष्कासन हुँदा कम्पनीको व्यावसायिक क्षमता र जोखिमसम्बन्धी सामान्य कुरासमेत नबुझी लगानी गर्न हौसिन्छौं भने धितोपत्र बजारमा सेयरको मूल्य सामान्य तलमाथि हुनेबित्तिकै किनबेच गर्न हतारिन्छौं । यसरी कम्पनी र बजार सिर्जित जोखिमसँगै व्यक्तिगत लगानी व्यवहारका कारण थप जोखिम निम्त्याइरहेका हुन्छौं ।

यसको साथै जोखिमको प्रकृति सम्बन्धित पक्ष जस्तो कम्पनीको व्यावसायिक अवस्था वा सेयरबजारको आधारमा पनि विश्लेषण र व्यवस्थापन विधि फरक हुनसक्छ । कम्पनीको आधारभूत पक्षहरू जस्तै व्यावसायिक अवस्था, संचालक र व्यवस्थापन समूह, नीतिगत र कानुनी व्यवस्था, वित्तिय अवस्था र सूचकहरू, प्राकृतिक र प्राविधिक पक्षहरूको साथै सेयरबजारमा उक्त कम्पनीको सेयरको माग तथा आपूर्तिको अवस्था विश्लेषण गर्न प्राविधिक औजारको प्रयोग गर्न सकिन्छ । यस्तै लगानीको अवधि र उद्देश्यको आधारमा औसत लागत व्यवस्थापन, घाटा व्यवस्थापन वा मुनाफा सुरक्षित (स्टप लस वा प्रफिट बुक) का उपाय अपनाउनुका साथै कतिपय अवस्थामा एउटा कम्पनीबाट लगानी अर्को कम्पनीमा सार्नुपर्ने हुन्छ ।

समग्रमा सेयरमा लगानी गर्दा र सेयरबजारमा किनबेच गर्दा त्यसमा अन्तर्निहित जोखिम, कम्पनीको आर्थिक अवस्था, देशको आर्थिक तथा राजनीतिक अवस्थाका साथै आफूले वहन गर्न सक्ने जोखिमलाई ध्यान दिएर विश्लेषणसहित लगानी वा कारोबार गर्नु जोखिम व्यवस्थापनको व्यावहारिक सूत्र हुनेछ । सेयर बजार जोखिमपूर्ण हुन्छ, जोखिमबापत नाफा वा नोक्सान हुन्छ । त्यसैले आफ्नो जोखिम वहन क्षमता विश्लेषण गरेर मात्र कारोबार गर्नुपर्छ ।

आरक्षण वा अंकित मूल्यमा, विगतमा भन्दा निकै सस्तो मूल्यमा, कम्पनीले हकप्रद र बोनस दिँदैछ भन्ने आधारमा जोखिम विश्लेषण र व्यवस्थापनका तयारी विना लगानी गर्दा मुनाफाभन्दा सबै लगानी खरानी हुने सम्भावना अधिक रहन्छ । त्यसैले त बुढापाकाले भनेजस्तो घाँटी हेरेरमात्र हाड निल्नुपर्छ ।

नेपाल समय अनलाइनमा २०७५ कातिक २६ गते सेयर बजारमा कस्ता जोखिम छन् ? लगानी कसरी सुरक्षित गर्ने ? शीर्षकमा प्रकाशित
https://nepalsamaya.com/news/6352