सेयर बजार पुँजीकरण : तथ्यांक कि मिथ्यांक ?

सामान्यतः धितोपत्र बजारमा सूचीकृत कम्पनीको सेयर कित्तालाई अन्तिम कारोबार मूल्यमा गणना भएको कुल बजार मूल्य नै उक्त कम्पनीको बजार पुँजीकरण हो । यसले बजारले तिरेको अन्तिम मूल्यमा अनुमानित सेयरधनीको सेयर सम्पत्ति र कम्पनीको मोल (भ्यालु) जनाउँछ । सूचीकृत कम्पनीहरूको बजार पुँजीकरण जोडेर ‘कुल बजार पुँजीकरण’ तथा सर्वसाधारण सेयरधनीको हिस्साको मात्र पुँजीकरण जोडेर ‘फ्लोट बजार पुँजीकरण’ निस्कन्छ । तसर्थ ‘नेप्से परिसूचक’ कम्पनीको मूल्यगत अवस्था र ‘बजार पुँजीकरण’ प्रचलित मूल्यमा सूचीकृत कम्पनीको बजार आकलित मूल्यगत अवस्था मान्न सकिन्छ । बजार पुँजीकरणले सूचीकृत कम्पनीहरूको सेयरको माग र आपूर्ति, व्यवसाय, मुनाफा, जोखिमजस्ता पक्षहरूको विश्लेषणका आधारमा क्रेताले तिरेको वा तिर्न चाहेको प्रतिकित्ता सेयरको बजार मूल्य र सोका आधारमा बजारमा कम्पनीको मूल्यगत हिस्सा र प्रभावलाई अभिव्यक्त गर्ने मान्यता राखिन्छ ।

नेपालमा बजार पुँजीकरण

सूचीकृत कम्पनीको अन्तिम कारोबार भएको न्यूनतम १० कित्ताको मूल्यले कुल सेयर संख्यालाई गुणन गरेर पुँजीकरण निकालिन्छ । अडलट भनिने १० भन्दा कम कित्ताको मूल्य पुँजीकरण गणनामा प्रयोग गरिन्न । जस्तै, नेपाल टेलिकमको सूचीकृत १५ करोड कित्ता सेयरलाई अन्तिम कारोबार मूल्य प्रतिकित्ता रु. १३५५ ले गुणन गर्दा हुने २.०३ खर्ब रुपैयाँ नै कम्पनीको बजार पुँजीकरण हो, भलै उसको ९२ प्रतिशतभन्दा बढि सेयर कारोबारमा आउँदैन । सूचीकृत कम्पनीको सेयर मूल्यमा परिवर्तन तथा नयाँ कम्पनी थपिएसँगै कुल बजार पुँजीकरण परिवर्तन हुन्छ । नयाँ कम्पनी सूचीकृत हुँदा पहिलो कारोबार दिनको अन्तिम कारोबार मूल्यले कम्पनी र बजार पुँजीकरण निर्धारण हुन्छ ।

आव २०७६-७७ को अन्त्यमा १७.९२७६ खर्बको नेपाली सेयर बजारको कुल बजार पुँजीकरण करिब ७ महिनामा रु. १८.४० खर्ब अर्थात् १०२.६६ प्रतिशत हाराहारी बढेर २०७७ फागुन ६ मा ३६.३३२२ खर्ब रुपैयाँ पुगेको छ । यसमा विद्यमान कम्पनीहरूको सेयर मूल्य वृद्धिसँगै थपिएका कम्पनीहरूको उल्लेख्य योगदान बिर्सनु हुन्न । आधार मूल्यमा ३२.०९ खर्बको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी)सँग तुलना गर्दा कायम बजार पुँजीकरण ११३.२२ प्रतिशत तथा उपभोक्ता मूल्य ३७.६७ खर्बको जीडीपीको ९६.४५ प्रतिशत हाराहारी पुगेको छ । यसै आधारमा सेयर बजारको जोखिम बढेको, अर्थतन्त्रको विपरीत कुदेको, बजार पुँजीकरण र जीडीपी अनुपातसँग असन्तुलितजस्ता टीकाटिप्पणीसँगै खुसियाली व्यक्त भए । यस्तै जीडीपी र बजार पुँजीकरणमा वफेट सिद्धान्तमा बहस अनि जीडीपी र पुँजीकरणको शुद्धतामा तर्कविर्तक भए ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलनविपरीत हाम्रो सेयर बजारमा सूचीकृत कम्पनीको नियामक र प्रकृतिअनुसार संस्थापक र सर्वसाधारणको सेयर कारोबारमा क) फरक वा समान मापदण्ड-विधि, ख) फरक वा समान मूल्य र ग) संस्थापकसमेत सहज-खुल्ला कारोबार हुने वा नहुने अनेक प्रावधानले एकै कम्पनीको सेयर तीन थरी मूल्य प्रचलनमा छ । तर बजार पुँजीकरण गणना गर्दा सामान्यतः कारोबार नै नहुने वा फरक मूल्यको सेयरसमेत एकमुस्ट सर्वसाधारण मूल्यमा गरिन्छ । कुल बजार पुँजीकरणको सम्भावित त्रुटिलाई अप्रत्यक्ष स्विकार्दै नेप्सेले सर्वसाधारण सेयरको मात्र छुट्टै फ्लोट इन्डेक्स र फ्लोट बजार पुँजीकरण गणना गर्दै आएको छ । २०७६-७७ को अन्त्यमा ६.३८ रहेको फ्लोट बजार पुँजीकरण हाल रु. १२.७२ खर्ब छ, तर योसमेत विश्वसनीय देखिन्न । यसरी गलत मूल्यमा निकालिएको कुल बजार पुँजीकरण अनि सर्वसाधारणको त्रुटिपूर्ण हिस्सामा निकालिएको फ्लोट बजार पुँजीकरणसँग जीडीपी तुलना कसरी सही हुन्छ ?

बैंकको पुँजीकरण

नेपाल राष्ट्र बैंकको हालैको प्रतिवेदनअनुसार सेयर बजारमा सूचीकृत २ सय १५ कम्पनी (निफ्राबाहेक) मध्ये संस्थापकको कारोबार र मूल्यमा फरक हुने बैंक तथा वित्तीय संस्था र बिमाका १ सय ४५ कम्पनी र बजार पुँजीकरणमा करिब ७१.९ प्रतिशत रहेको छ । सबै कम्पनीको संस्थापकको हिस्साको यथार्थ जानकारीसमेत सहजै उपलब्ध नहुने र कतिपय सेक्टरमा संस्थापक र सर्वसाधारणको कारोबार मूल्यमा भिन्न नहुने अवस्थामा विस्तृत तथ्यांक केलाउनु र शुद्ध बजार पुँजीकरणको आँकडा निकाल्न सम्भव हुन्न । वाणिज्य बैंकहरूको विभिन्न स्रोतबाट उपलब्ध संस्थापकको हिस्सा केलाउँदा मात्र पनि बजार पुँजीकरणको अन्योलता र समस्या छरपस्ट देखिन्छ ।

बैंकहरूकाे पुँजीकरण

बैंक	सूचीकृत किता (करोड)	संस्थापक (%)	सर्वसाधारण (%)	संस्थापक कारोवार मूल्य (रु)	सर्वसाधारण कारोवार मूल्य (रु, २०७७.११.६)	अन्तिम कारोवार मूल्यमा बजार पुँजीकरण (रु अर्ब)			नेप्से अनुसार बजार अवस्था
						संस्थापक	सर्वसाधारण	कुल	संस्थापक (%)	सर्वसाधारण (%)	कुल बजार पुँजीकरण (रु अर्ब)
नविल	१३.४८	६०.००	४०.००	६८१	१३६७	५५.०८	७३.७१	१२८.७९	६०.००	४०.००	१८४.२७
एनआईसी एसिया	११.५६	५१.००	४९.००	३३५	९६३	१९.७६	५४.५७	७४.३२	५१.००	४९.००	१११.३६
ग्लोबल आइएमई	२१.६३	५१.३५	४८.६५	१५०	४८६	१६.६६	५१.५५	६७.८१	५७.७६	४२.४४	१०५.१३
नेपाल इन्भेष्टमेन्ट	१६.१०	६८.९८	३१.०२	४२१	५००	४६.७६	२४.९७	७१.७३	७९.४५	२०.५५	८०.५१
एनएमबी	१६.३३	५१.००	४९.००	२५०	४७४	२०.८२	३७.९२	५८.७३	५१.००	४९.००	७७.३९
प्राइम कमर्सियल	१६.०८	५१.००	४९.००	१६९	४८०	१३.८६	३७.८३	५१.६९	५१.००	४९.००	७७.२०
एभरेष्ट	८.८९	७०.००	३०.००	१०४५	८३८	६५.०६	२२.३६	८७.४२	७०.००	३०.००	७४.५३
हिमालयन	१०.६८	८५.००	१५.००	३००	५६६	२७.२५	९.०७	३६.३२	४८.५५	५१.४५	६०.४७
प्रभु	११.३५	५१.००	४९.००	२००	४९०	११.५७	२७.२४	३८.८२	५१.००	४९.००	५५.६०
नेपाल	१२.६४	५१.००	४९.००	१००	४३९	६.४४	२७.१८	३३.६३	४०.४९	५९.५१	५५.४८
स्ट्याण्डर्ड चार्टड	८.५७	७०.२१	२९.७९	१००	६४४	६.०२	१६.४५	२२.४६	७५.००	२५.००	५५.२१
कृषि विकास	१०.९९	५१.००	४९.००	१००	४७२	५.६०	२५.४२	३१.०२	५१.००	४९.००	५१.८७
मेगा	१४.६५	५०.९७	४९.०३	१२६	३३४	९.४१	२४.००	३३.४१	६९.७०	३०.३०	४८.९५
सिद्धार्थ	१०.९६	५१.००	४९.००	१९०	४३६	१०.६२	२३.४२	३४.०४	५१.००	४९.००	४७.८०
कुमारी	१३.८८	५१.००	४९.००	११०	३२४	७.७९	२२.०३	२९.८२	५१.००	४९.००	४४.९७
नेपाल एसबिआई	९.४९	७०.००	३०.००	१४९२	४५५	९९.१५	१२.९६	११२.११	७०.३६	२९.६४	४३.२०
सानिमा	९.६८	५१.०१	४८.९९	१८०	३९९	८.८९	१८.९२	२७.८१	५१.००	४९.००	३८.६३
नेपाल क्रेडिट एण्ड कमर्स	१०.३१	५१.००	४९.००	११८	३३४	६.२१	१६.८८	२३.०९	५१.००	४९.००	३४.४५
लक्ष्मी	१०.७०	५१.००	४९.००	१३७	३२०	७.४७	१६.७७	२४.२४	५५.४५	४४.५५	३४.२३
सनराइज	९.४९	५१.१०	४८.९०	१६२	३४९	७.८५	१६.१९	२४.०५	५१.००	४९.००	३३.११
सिटिजन्स	९.८२	५१.००	४९.००	१७१	३२९	८.५६	१५.८३	२४.३९	७०.१९	२९.८१	३२.३०
बैंक अफ काठमान्डू	९.६६	५१.००	४९.००	१४७	३२६	७.२४	१५.४३	२२.६७	४१.८१	५८.१९	३१.४९
माछापुच्छ्रे	९.०५	५१.००	४९.००	१२०	३३६	५.५४	१४.९१	२०.४५	५१.००	४९.००	३०.४२
नेपाल बंगलादेश	९.०१	५१.६५	४८.३५	११६	३२९	५.४०	१४.३३	१९.७२	५१.६५	४८.३५	२९.६३
सेञ्चुरी	९.०३	५३.४१	४६.५९	११२	२७१	५.४०	११.४१	१६.८१	७०.६८	२९.३२	२४.४८
सिभिल	८.६४	५१.००	४९.००	१०२	२४५	४.५०	१०.३८	१४.८७	५१.००	४९.००	२१.१८
जम्मा	३०२.६९					४८८.९२	६४१.३१	११३०.२३			१४८३.८३
औसत	११.६४	५५.६८	४४.३२	२७४.३८	४८१.००	१८.८०	२४.६७	४३.४७	५६.६६	४३.४४	५७.०७

औसत ५५.६८ संस्थापक र ४४.३२ सर्वसाधारणको हिस्सा रहेको बैंकहरूको बजार पुँजीकरण नेप्सेको १४.८४ खर्ब वा संस्थापकको फरक मूल्यबाट निस्कने ११.३० खर्ब रुपैयाँ कुन यथार्थ हो ? संस्थापक र सर्वसाधारण हिस्सा र मूल्यको सत्यतथ्य सार्वजनिक नहुँदा उल्लिखित दुवै बजार पुँजीकरण त्रुटिपूर्ण हुनसक्छ । स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड, कृषि विकास र नेपाल बैंकको संस्थापक सेयर कारोबार नभएर वा अन्य कारण मूल्य भेटिएन, जबकि एभरेस्ट र नेपाल एसबीआईको संस्थापकको मूल्य सर्वसाधारणको भन्दा बढी देखियो । नबिल र नेपाल इन्भेस्टमेन्टको वास्तविक संस्थापक सेयरको मूल्य सार्वजनिक नहुँदा ‘नविलपि’ (हाल सर्वसाधारणमा परिवर्तित) र ‘एनआईबीएलपीओ’ को मूल्यमा गरिएको गणना गलत हुन सक्छ । त्यसैले तथ्यांकीय र नीतिगत सुधारबिना बैंकको समेत यथार्थ र विश्वसनीय बजार पुँजीकरण निस्कने अवस्था छैन । नेप्से वेबसाइटमा सार्वजनिक त्रुटिपूर्ण संस्थापक र सर्वसाधारणको हिस्साबाट बजार पुँजीकरण केलाउनु पनि उपयुक्त देखिएन । अझ नेप्सेले केही बैंकको सेयर कित्ता (पुँजी) समेत गलत प्रयोग गरिरहेको आशंका छ ।

अर्कातिर, बजार पुँजीकरणमा दबदबा राख्ने नेपाल लाइफ, नेपाल इन्फ्रास्ट्रक्चर, ग्लोबल आईएमई बैंक, नबिल बैंकको ४० प्रतिशतमाथि सर्वसाधारण सेयर हुँदा नागरिक लगानी कोषको २०, नेपाल पुनर्बिमाको १६, शिवम् सिमेन्टको १२ र नेपाल टेलिकमको ८ प्रतिशत हाराहारी सेयर मात्र कारोबार हुने अवस्थामा हालको बजार पुँजीकरण तथ्यांकलाई मिथ्यांक भन्दा फरक नपार्ला ।

शुद्धीकरण र सुधार

मेरुदण्ड मानिने उत्पादन र व्यापारको स्वस्थ सहभागिता नभएको अनि डिबेन्चर, म्युचुअल फन्ड, सरकारी बचत वा ऋणपत्रलाई नचिन्ने नेपाली धितोपत्र बजारको पुँजीकरणलाई विश्वसनीय र यथार्थपरक बनाउँदै अर्थतन्त्रको ऐना र ब्यारोमिटर बनाउन,

१. मूल्यगत भिन्नता सिर्जित गलत पुँजीकरण सुधार्ने उत्तम विकल्प अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलनअनुरूप ‘एक कम्पनी सेयर एकै किसिमको मूल्य’ कायम गर्ने ।

२. मूल्यगत भिन्नता कायम नै रहने अवस्थामा कम्पनीमा कायम संस्थापक र सर्वसाधारण सेयरको ‘वास्तविक हिस्सा र मूल्य’मा बजार पुँजीकरण गणना गर्ने ।

३. प्रचलित १० कित्ताको मूल्यबाट पुँजीकरण गणना विधि परिमार्जन गरी दैनिक वा साप्ताहिक वा निश्चित प्रतिशत सेयरको कारोबारबाट कायम हुने ‘औसत मूल्य’बाट पुँजीकरण गणना गर्ने ।

४. सर्वसाधारणमा फ्लोटेड सेयरको यकिन तथ्यांकमा दैनिक फ्लोट बजार पुँजीकरण गणना र सार्वजनिक गर्ने । कुल बजार पुँजीकरण साप्ताहिक वा मासिक मात्र गणना र सार्वजनिक गर्ने ।

५. उत्पादन र व्यापारको सहभागिता बढाउने ।

बजार पुँजीकरणको सोझो सम्बन्ध सूचीकृत कम्पनी, सूचीकृत पहिलो दिनको अन्तिम कारोबार मूल्य, सेयर संख्या र मूल्यसँग हुन्छ । यसले सेयरको मूल्यगत मानसिकताबाहेक सेयरधनीको सम्पत्ति वा अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दैन । तर, कम्पनीको संस्थापक र सर्वसाधारणको यकिन हिस्सा र मूल्य सार्वजनिक तथा पुँजीकरण गणनामा प्रयोग गरिनैपर्छ । त्रुटिपूर्ण तथ्यांक र मूल्यमा गणना गरिएको बजार पुँजीकरण, सेयरधनीको सम्पत्ति र जीडीपीसँगको तुलना सही हुन सक्दैन । यो केवल मिथ्यांक मात्र हुनेछ । धितोपत्र बजारको दीर्घकालीन विकास र विश्वसनीयताका लागि पनि बजार पुँजीकरणको तथ्यांकीय शुद्धीकरण र गणना विधिमा सुधार अपरिहार्य छ ।

नेप्से इण्डेक्ससम्बन्धी विषयवस्तु समेटिएकाे लेख 

१. बढेको परिसूचक घटेको सेयर सम्पत्ति

२. नेपालकाे बजार पूँजीकरण र सुधारकाे अावश्यकता

कारावार दैनिकमा २०७७ फागुन ९ गते प्रकाशित सेयर बजार पुँजीकरण : तथ्यांक कि मिथ्यांक ? « (karobardaily.com)