बुझ्नु पर्ने केहि कुरा

1. बैंकहरूले अबदेखि अाइएफअारएस (इन्टरनेसनल फाइनान्सियल रिपार्टिङ स्ट्याण्डर्ड) अनुसार प्रतिशेयर अाम्दानी गणना र प्रकासन गर्नेछन् । यस अनुसार पुँजी प्रयाेग भएकाे समयकाे अाधारमा मात्र अाय गणना गरिन्छ । जस्ताे पुसमा वार्षिक साधारणा सभा भएर बाेनस शेयर दियाे भने त्यसलाइ पुँजिकृत गरेपछि मात्र अायकाे लागि गणना गरिन्छ । अर्काे शब्दमा जुन पुँजीले अायका लागि सहयाेग पुर्याउँछ त्यसलाइ ध्यान दिइन्छ । साेझाे अर्थमा अाैसत पुँजीकाे अवस्थालाइ ध्यान दिएर प्रति शेयर अाय गणना गरिन्छ । यसकाे असर हाे, अहिले एनअाइसी एसिया र सिटिजन्सकाे प्रतिशेयर अायमा देखिएकाे फरक ।
2. प्रति शेयर अाय बढी देखिए पनि वास्तवमा शेयरधनीले पाउन सक्ने अाय भनेकाे खुद अायलाइ चुक्तापुँजीले भाग लगाउँदा अाउने प्रति शेयर अाय हाे । यस्ताे अायकाे सामान्यत ८० प्रतिशत सम्म बाँडफाँड गर्न सकिन्छ । जस्ताे एनअाइसीमा याे अाय वर्षकाे खुद अाम्दानी १०७ कराेडलाइ ४५७ कराेडले भाग गर्दा हुन अाउन करिव २३ प्रतिशेयर अायकाे ८० प्रतिशत अनुमानित १८.७ मात्र वितरण गर्न सक्छ । यसमा बैंकले विगतकाे जगेडाकाेषकाे रकम थपेर केही बढी बाँडन सक्छ ।
3. जहाँसम्म सिटिजन्सकाे अवस्था छ । उसकाे रिपाेर्टिङ प्रति शेयर अाम्दानी पनि अाइएफअारएस अनुसार ३५.५६ नै हाे । तर लगानीकर्तालाइ बाँडफाछका लागि उपलब्ध हुनसक्ने भनेकाे करिव ३० रूपैयाँकाे ८० प्रतिशत रू २४ हाे । यदि उसले अहिले संकलन गरिरहेकाे हकप्रद बुक क्लाेज अगाडि सूचिकृत गरेकाे अवस्थामा वितरणा गर्न याेग्य प्रति शेयर रकम करिव १६ रू हाराहारी मात्र हुन्छ ।्र
4. हाे, पहिले प्रति शेयर अाय गणना गर्दा खुद अायलाइ चुक्ता पुँजीले भाग गरिन्थ्याे । अब याे सूत्रबाट अाइएफअारएस विधीमा गएकाे छ । सायद यस्ले बैंकहरूकाे वासलातलाइ अन्तर्राष्टिय स्तरमा पुर्याउला तर हामी लगानीकर्ता र शेयर काराेवारीले भने विशेष ध्यान दिनुपर्ने भएकाे छ ।
5. अब प्रकासित प्रतिशेयर अाम्दानी र पिइकाे साथै बाँडफाट हुनसक्ने रकमलाइ ध्यानदिनु र गणना गर्नुपर्ने हुन्छ । अन्यथा हामीले साेचेकाे भन्दा निकै कम लाभांसकाे कारण पछुताउनु बाहेक केही हुँदैन । धेरै लाभांसकाे अासमा महंगाेमा किनेकाे शेयर घाँडाे हुनेछ ।

सचेत र सजग भएर लगानी र काराेवार गर्नुस् ।

तल्लो खारे खोला र युनिभर्सल पावर सम्बन्धी सामान्य जानकारी

1. तल्लो खारे खोला जलविद्युत योजना दोलखा जिल्लामा पर्दछ र यसको अनुमानित लागत २ अरव ४ करोड भनिएको छ । यसरी हेर्दा यो भुकम्पले थिलथिलिएको क्षेत्रमा पर्दछ र भौगर्भिक जोखिम रहन्छ । लागतको हिसावले प्रतिमेगावट करिव १८.५ करोड देखिन्छ जुन अहिलेको बजारको हिसावले ठिकै हो तर सस्तो होइन ।
2. कम्पनीको अधिकृत र जारी पुँजी १२० करोड मध्ये १०० करोडको अग्राधिकार शेयर जारी गर्ने बताइएको छ । यसमध्ये ८८ प्रतिशत अर्थात करिव १०५.६ करोड राधी विद्युत कम्पनी र खारे इन्भेष्टमेन्टले लगानी गर्न सक्ने बताइएको छ । बाँकी १२ प्रतिशत करिव १४.५ करोड चारजनाको भनिएको छ तर नाम उल्लेख गरिएको छैन । १०५.६ मध्ये पनि १०० करोड अग्राधिकार शेयर हुँदा यसमा अग्राधिकारमा दिइने पूर्वाघोषित लाभांशको भार रहने देखिन्छ । अन्य कम्पनी भन्दा फरक के हो भने लगानीकर्ताको लगानीमा लाभांस सुनिश्चित गरिँदा कम्पनीको लागत बढ्ने छ । यसमा शुन्य लागतको पुँजी निकै थोरै मात्र लगानी हुनेछ ।
3.  बैंकहरुसँग भएको भनिएको ऋण सम्झौता अनुसार ७० प्रतिशत ऋण लगानी हुने देखिन्छ त्यो भनेको करिव १४३ करोड ऋण र बाँकी ६१ करोड स्वपुँजी आवश्यक पर्ने देखिन्छ । यहाँ बुझ्न नसकिएको आवश्यकता भन्दा करिव दोब्बर बढी जारी पुँजी सहितको कम्पनी स्थापना हुने देखिन्छ । बढी पुँजी कहाँ लगानी गर्ने र अनावश्यक अग्राधिकार शेयर जारी गरी किन लागत बढाउन खोजिएको हो स्पष्ट छैन ।
4. कम्पनीको वर्तमान अवस्थामा विद्युत उत्पादन, खरिदविक्री र निर्माणको लागि सम्झौता भएको र २०७० असारमा आईई भएको उल्लेख गरिएको छ । तर गतवर्षको भूकम्प पछि सो क्षेत्रको सम्भावित भौगर्भिक र नदिको बहाव, पानीको उपलब्धता, भूक्षय, ग्रेगनको जोखिम सम्बन्धमा थप अध्ययन भएको देखिँदैन । यसले त्यहाँको भौगर्भिक अवस्थामा ढुक्क हुने अवस्था छैन ।
5. अहिले जारी गरेको अग्राधिकार शेयर जारी गर्ने अधिकार कानुन अनुसार कम्पनीमा रहेको बताइएको छ, तर निर्माण सम्बन्धी काम शुरु नै नभएको कम्पनीले लाभांसको सुनिश्चितता सहितको त्यो पनि जारी पुँजीको ८३ प्रतिशत अग्राधिकार शेयर जारी गरिएको छ र यसको लागि नेपाल धितोपत्र बोर्डबाट स्वीकृति लिइएको देखिँदैन । पक्कै पनि सेवोनले स्वीकृति दिँदैन । 
6. अग्राधिकार शेयर र त्यसमा सुनिश्चित गरिएको ७.५ प्रतिशत लाभांस प्राथमिक शेयर निष्कासन नभएसम्मको लागि उल्लेख गरिएको छ, तर प्राथमिक शेयर निष्कासनको मिति तय भएको छैन ।
7. अग्राधिकार शेयर र त्यसको लाभांस प्राथमिक शेयर निष्कासन गर्ने समयमा पुँजीकृत हुनेछ र लगानीकर्तालाई सो बराबरको संस्थापक शेयर दिइनेछ । त्यसैले पुर्व सुनिश्चित ७.५ प्रतिशत लाभांस नगद होइन । राम्रो कुरा यो शेयर विचमा हक हस्तान्तरण गर्न सकिने र पाकेको लाभांस भने हक हस्तान्तरण हुँदा कायम लगानीकर्ताले पछि शेयरको रुपमा पाउने व्यवस्था गरिएको छ । तर यहाँ लाभांस गणनामा केही कठिनाइ आउन सक्छ ।
8. कम्पनीको अनुमान अनुसार निर्माण अवधि ३ वर्ष रहनेछ । यदि तोकिएको समयमा नै निर्माण सम्पन्न भएमा र कम्पनीले द्रुत गतिमा कार्यसम्पन्न गरी सर्वसाधारण र स्थानीयलाई शेयर वितरण गर्न सकेमा यसको शेयर २०७५ वा ७६ मा बजारमा आउने छ । यसरी प्राथमिक निष्कासन पछि ३ वर्षको लकिङ पिरियड हुनेछ । सामान्य अवस्थामा अहिलेका लगानीकर्ताले २०७८ वा ७९ तिर शेयर बेचेर आफ्नो लगानी फिर्ता गर्न सक्नेछन् । तसर्थ कम्तिमा ५–६ वर्ष लगानी र रकमको व्यवस्थापन गर्न सक्ने व्यक्तिले मात्र लगानी गर्दा राम्रो हुनेछ । जहाँसम्म लाभको कुरा छ, ५–७ वर्ष पछाडि बजार कुन अवस्थामा रहन्छ र प्रतिशेयर कतिमा विक्री हुन्छ अहिले अनुमान गर्न सकिँदैन । मेरो व्यक्तिगत विचारमा सो समयमा धेरै जलविद्युत कम्पनीहरुको शेयर उपलब्ध हुने हुँदा धेरै मुल्य पाउन गाह्रो होला । त्यसबेला सम्म आफ्नो लागत नै करिव २०० हाराहारी पर्नेछ ।

यतिको विश्लेषण पछि म व्यक्तिगत रुपमा भने यसमा लगानी नगर्ने निष्कर्षमा पुगेको छु । इच्छुक लगानीकर्ताहरुले लगानीका लागि उपलब्ध रकमको केही हिस्सा लगानी गर्दा घाटा भने नहुन सक्छ ।

शेयर कारोवार समय थप र लगानीकर्ताको धारणा

विगत लामो समयदेखि शेयर कारोवार आइतवारदेखि बिहिवारसम्म बिहान १२ बजेदेखि ३ बजेसम्म सरकारी कार्यालय सञ्चालन हुने दिनमा मात्र हुँदै आएको छ । तर हालै सम्बन्धित निकाय (नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज)ले कारोवारको समय परिवर्तनसम्बन्धमा सुझाव आव्हानसँगै लगानीकर्ता, शेयर दलाल, डिपोजिटरी, शेयर रजिष्ट्रारहरू बीच यस विषयमा बहस भईरहेको छ ।

सामान्यतः अहिलेको कारोवार समय निकै पहिले थोरै लगानीकर्ता र सानो पुँजी बजार अनि बैंकहरू पनि चेक राफसाफको लागि विद्युतीय प्रणालीमा नगएको अवस्थामा तय गरिएको हुँदा अहिलेको बढ्दो बजार, बैंकहरूले सहजै चेक राफसाफको सुविधा, अभौतिक शेयर कारोवार समेत आइसकेको अवस्थामा कारोवार समयमा समय सापेक्ष पुनरावलोकन गरिनु उपयुक्त देखिन्छ ।

आमलगानीकर्ताहरू पनि शेयर कारोवारको समय थप गरी बजारमा कारोवारलाई सहज बनाइनु पर्दछ भन्नेमा सहमत देखिएका छन् । सामाजिक सञ्जालमा गरिएको सामान्य सर्भेमा समेत करिव ३८ प्रतिशतले समय थप गर्नुपर्ने मत व्यक्त गरेका छन्, यसको २९ प्रतिशत लगानीकर्ताहरूले शेयर बजारमा सबैभन्दा पहिले कमिसन दर पुनरावलोकन हुनुपर्ने आवाज उठाएका छन् । नमुना सर्भेक्षणमा सहभागी मध्ये २२ प्रतिशतले हप्ताको ६ दिन नै शेयर कारोवार हुनुपर्ने मत व्यक्त गरेका छन् भने ७ प्रतिशतले अहिलेको समय नै उपयुक्त रहेको धारणा राखेका छन् ।


सरसर्ति हेर्दा, लगानीकर्ताहरू समय थप भएमा कारोवार गर्न सहज हुने आशावादी रहेका छन्, तर धेरै कारोवार गर्दा पनि आफूलाई भन्दा शेयर दलालले बढी फाइदा कमाइरहेको उनीहरूको आम बुझाइ रहेको देखिन्छ ।

सानो शेयर बजार र थोरै कारोवारको अवस्थामा शेयर दलालहरूको भूमिकालाई मध्येनजर गरी निर्धारित शेयर कारोवार कमिसन केही वर्ष अगाडी थोरै घटेपनि अहिलेको अवस्थामा पुनः पुनरावलोकन गर्नुपर्ने विचार आम लगानीकर्ताहरूको रहेको छ । सम्बन्धित निकायहरूले आवश्यक छलफल गरी समय सापेक्ष बनाउँदा कारोवारको आकार बढेर कुल आयमा भने कमी नआउने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

यस्तो अवस्थामा शेयर कारोवार समय परिवर्तन गर्ने कि नगर्ने त ? विद्यमान शेयर दलालहरूलाई बजारमा खरिदबिक्रीको कारोवार गर्न भ्याइनभ्याइ रहेको साँचो हो । दश–बाह्र करोडको बजार अहिले १ अरव भन्दा ठूलो भइसकेको छ भने कुनै दिन २ अरवको आँकडा पार गरेको अवस्थामा दिनको ३ घण्टा (१२–३ बजे) लाई बढाएर ४–५ घण्टा गर्न सकिएमा बजारको आकार पनि स्वतः बढने छ । विकल्पको रूपमा अहिले १२ बजे सुरु हुने कारोवार समयलाई ११ बजेदेखि ४ बजे वा अर्को विकल्प १० बजेदेखि ३ बजेसम्म गर्न सकिन्छ । तर योसँगै राफसाफ बैंक र सिडिएसले पनि सोही अनुरुप चेक तथा धितोपत्र कारोवारको राफसाफ गर्ने समय बढाउनु वा अर्को विकल्प दिनुपर्ने हुन्छ । अन्यथा थप भद्रोगोल हुने जोखिम पनि रहन्छ ।

जहाँसम्म हप्ताको ६ दिन कारोवार गर्ने कुरा छ, त्यो पनि राफसाफ व्यवस्थापन, क्लिरियङ्ग बैंक, चेक क्लियरिङ्ग हाउस, शेयर रजिष्ट्रार, नेप्सेको सहयोग र क्षमतामा निर्भर गर्नेछ । अहिले बैंकहरूले शुक्रवार चेक राफसाफ नगर्ने अवस्थामा शेयर कारोवार गर्न सम्भव नहुन पनि सक्छ । सबै सरोकारवालाहरू बीच यथेष्ट छलफल र सहमतिमा आवश्यक भौतिक तथा व्यवपकीय पूर्वाधार तयार गरी हप्ताको ६ दिन नै कारोवारको व्यवस्था गर्न सकिएमा शेयर बजारको आकार निकै बढ्नुका साथै शेयर दलाल र लगानीकर्ताहरूलाई थप सहज हुन सक्नेछ । यस्तो अवस्थामा अहिले शुक्रवार हुँदै आएको १० कित्ताभन्दा कम संख्याको धितोपत्र कारोवारलाई कारोवार दिनको बिहान वा दिनको केही समय छुट्याउन वा डिम्याटको मात्र कारोवार हुने हुँदा कानुनमा आवश्यक संसोधन गरी यस्तो व्यवस्था नै खारेज गरी न्यूनतम कारोवार संख्या १ कायम गर्न सकिन्छ ।

पक्कै पनि शेयर कारोवार समय थप हुनु व्यवहारिक र समय सापेक्ष देखिन्छ । तर समग्र शेयर कारोवारलाई सहज बनाउन निम्न सुधारलाई पनि सँगसँगै लैजानु पर्दछ ः
क)    कारोवारमा लाग्दै आएको शुल्कको पुनरावलोकन गर्ने ।
ख)    चेक राफसाफ र धितोपत्र राफसाफलाई सहज बनाउन थप क्लियरिङ्ग बैंकको व्यवस्था गर्ने । यदि त्यो सम्भव नभएमा विद्यमान बैंकलाई राफसाफको लागि थप समय र जनशक्ति व्यवस्थापन गर्न लगाउने ।
ग)    शेयर रजिष्टार र डिपिको उपस्थितिलाई प्रमुख शहरहरूमा विस्तार गर्न लगाउने र शेयर दलालहरूलाई शाखा वा दोस्रो तहको दलाल कार्यालय सञ्चालन गर्न लगाउने ।
घ)    नेप्सेको तथ्याङ्क व्यवस्थापन क्षमतामा व्यापक सुधार गरी अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सफ्टवेयर, निरन्तरको विद्युत आपूर्ति, दक्ष जनशक्तिको व्यवस्था गर्ने ।
ङ)    लगानीकर्ताको लगानीलाई सम्मान गर्न लगानीकर्ता परिचयपत्र जारी गर्ने र उसको वार्षिक कारोवार, लाभकरलाई प्रमाणीकरण गरी कर चुक्ता हुने व्यवस्था गर्ने ।
च)    प्रत्येक शेयर दलालकहाँ छुट्टाछुट्टै ग्राहक परिचय फारम भर्ने परिपाटीको अन्त्य गरी नेप्से वा सिसिएसले प्रत्येक लगानीकर्तालाई युनिक परिचय कोड जारी गरेर सोही कोडबाट मात्र कारोवार गर्ने व्यवस्था गर्ने ।

दिलिप कुमार मुनंकर्मी