विशेष टिप्पणीः कोभिडको त्रासमा सेयरबजारको आश

सन् २०२० विश्व जनजीवन र आर्थिक–सामाजिक पूर्णत कोभिडमय रह्यो । सुरुवाती चरणमा निकै त्रसित, आतंकित र निरास बनाएको कोभिडले वर्षको अन्ततिर आइपुग्दा बल्ल आशाको किरण देखाउँदै छ । खोपको विकास र कोभिडसँग जीउने मानवीय प्रयासस्वरूप परिवर्तित जीवनशैली र आर्थिक–सामाजिक गतिविधिले सम्भावनाको ढोका उघ्रिँदैछ । चीनको बुहानबाट विकासितमुलुक हुँदै नेपाल आइपुगेको कोभिड आतंकसँग जुध्न विश्वले डोर्‍‍याएको लकडाउनको बाटोमा नेपाल पनि लुखुरलुखुर हिँड्न बाध्य भयो । नेपाल सरकारले २०७६ चैत ११ गतेबाट अत्यावश्यकबाहेकका सेवा र आवागमनसमेत ठप्प पार‍‍्याे भने अत्यावश्यक सेवा समेत नियन्त्रित रूपमा सञ्चालनमा ल्यायो ।

तर महामारीकाबीच निरन्तर सञ्चालित विश्व धितोपत्र बजारको विपरित सरकारी र नियामकीय निर्देशनसँगै २०७६ चैत ११ गतेबाट नेपाली पुँजीबजार भने बन्द भयो । स्वचालित र प्रविधिमा आधारित भनिएको पुँजीबजार बन्द हुँदा पक्ष र विपक्षमा कारोबार र लगानीकर्ताहरूको तर्क–वितर्क निकै भए । बजार खोल्ने प्रयासस्वरूप सर्किटको नियम नै परिमार्जन गरेर २०७७ वैशाख ३० गते खुलेको बजार पुनः ३१ गतेबाट बन्द भयो । तरल सम्पत्ति लामो समय बन्धकमा परेको र स्वचालित भनिएको बजार संचालनका कानुनी र व्यवहारिक समस्याहरू केलाउँदै समाधान निकाल्न लगानीकर्ता, बजार नियामक, सरकारी निकाय, बजार संचालक र दलालहरूबीच छलफलहरू भए । लकडाउन र अन्योलता कै बीच २०७७ असार १५ गतेबाट बजार नियमित कारोबारमा फर्कियो । कारोबारमा भौतिक उपस्थिति निरुत्साहित गर्दै क) अनलाइन कारोबारलाई प्राथमिकता, ख) विद्युतीय भुक्तानीमा सहजीकरण, ग) अनलाइनबाटै डिम्याट, कारोबार खाता र अनलाइन प्रणालीको युजर नेम र पासवर्ड लिने व्यवस्था गरियो भने अनलाइन कारोबार प्रणालीबाटै डिम्याटमा भएको सेयर जाँचको शुरुवात गरियो । कोभिडले अन्य क्षेत्रमा जस्तै नेपाली सेयरबजारलाई विद्युतीय प्रणालीमा हिँड्न बाध्य बनायो भने कतिपयलाई वैकल्पिक आयको सम्भावित क्षेत्रका रूपमा परिचय दियो । निराशा र आशंकालाई चिर्दै बजार परिसूचक र पुँजीकरणले सबैलाई उत्साहित र आशावादी बनाउँदै लग्यो ।

कोभिड र बजार

लकडाउन र नियन्त्रित आर्थिक गतिविधि बीच अर्थतन्त्र र आर्थिक वृद्धिदरमा उल्लेख्य संकुचन आउने अर्थविद्हरूको अनुमान रहेको छ भने अनौपचारिक तथ्यांकहरूले अर्थतन्त्रमा करिव २ खर्बको आर्थिक क्षति पुगेको बताइन्छ । यसका बावजुदसुरुवाति चरणको केहि नकारात्मक प्रभाव बाहेक सेयर बजार परिसूचक र कारोबार रकममा उल्लेख्य सुधार आएको छ । कतिपयले बजार बढेको भन्दा चलखेल, कर्नरिङ र सर्कुलर ट्रेडिङ गरी बढाइएको र यसले अर्थतन्त्रसँग तालमेल नराख्ने अस्वभाविक भन्दै स्थायित्वमा प्रश्न उठाए । नेपालको सन्दर्भमा जति नै अर्थतन्त्रको ऐना र ब्यारोमिटर भनेपनि नेप्से परिसूचक (इण्डेक्स) र पुँजीकरणले न समग्र धितोपत्र बजारको गहिराइ र फैलावट समेत नाप्न सक्छ, न अर्थतन्त्रसँगको बजार सम्बन्धलाई यथार्थपरक प्रस्तुत गर्न । बजार सरोकारवालाहरूबाटै शुद्धतामा बारम्बार प्रश्न उठाइएको परिसूचक र पुँजीकरणले बजारको यथार्थरूप मात्र होइन, अर्थतन्त्रसँगको सम्बन्धलाई पस्कन नसक्ने तितो यथार्थ पनि हाम्रो सामु रहेकै छ । अझ अर्थतन्त्र संकटका बावजुद बजारमा वृद्धिको सम्भावना नेपाली धितोपत्र बजारले स्वीकारेको छ । त्यसैले जुनसुकै कारण बजारको उतारचढाव भएपनि बजार सदैव सही हुन्छ (मार्केट इज अलवेज राइट) भन्ने मान्यता प्रचलित पनि छ ।

विश्वमा कोभिड फैलिंदै गर्दा नेपालमा त्यसको खास चर्चा र प्रभाव समेत थिएन भने सूचीकृत कम्पनीहरूको आव २०७६-७७ को दोस्रो त्रैमासिक वित्तिय अवस्थाको पूर्वानुमान र विवरण निस्कँदै थिए । २०७६ असार मसान्तको १२५९.०१ को बजार परिसूचक पुस मसान्तमा १२६३.३८ र बजार पुँजीकरण रु. १६.१ खर्बबाट बढेर २०७६ फागुन १८ मा १६६७.७४ (बन्द १६३९.८७) विन्दु पुगि बजार परिसूचक सरकार लकडाउनमा जानु अघिल्लो कारोबार दिन २०७६ चैत ९ मा घटेर १२५१.४५ मा ओर्लिएको र पुँजीकरण रु. १६ खर्ब कायम भयो ।

बैशाख मसान्तमा दुई दिन र केहि सुधार र प्रयास पछि लकडाउनकै बीच २०७७ असार १५ गते नियमित कारोबारका लागि खुलेको बजार पहिलो दिन नकारात्मक (नेगेटिभ) सर्किटपछि केही सम्हालिँदै दोस्रो र तेस्रो दिन सकारात्मक (पोजिटिभ) सर्किट तथा चौथो दिन नेगेटिभ सर्किटसँगै कारोबार रोकियो ।लामो समयपछि नियमित सर्किट र चार घण्टा (११ देखि ३ बजेसम्म) को कारोबार समयसहित खुलेको बजार करिब ४० मिनेटमै ४ प्रतिशतको नेगेटिभ सर्किटसँगै रोकिएको कारोबार खुलेर सम्हालिँदै पहिलो दिन परिसूचक १२.८७ अंकले झरेर ११८८.७० कायम हुँदा करिब ४८.५३ करोडको कारोबार भयो ।

असार १६ गते एक बजेतिरै ६ प्रतिशतको पोजिटिभ सर्किट र ७२.०५ अंकको वृद्धिसँगै परिसूचक १२६०.७५ पुग्दा करिब २२.७२ करोडको मात्र धितोपत्र किनबेच र बजार बन्द भयो । असार १७ गते पनि १२.२४ बजेतिरै ६ प्रतिशतको पोजिटिभ सर्किटसहित ७५.७७ अंकले बढेर परिसूचक १३३६.५२ पुग्दा ४०.७३ करोडको कारोबारसँगै बजार बन्द भयो । लगातारको सर्किटसँगै दुई दिनमा १४७ अंकले उक्लेको बजार चौथो दिन १२.४० बजेतिरै ६ प्रतिशतको नेगेटिभ सर्किटसहित ८०.४१ अंकको गिरावटसँगै १२५६.११ पुगेर ४७.६६ करोडको किनबेच हुँदा पूरै दिन कारोबार रोकियो । केहि दिनको उच्च उतारचढाव पछि भने बजारले विस्तारै लयमा फर्किएर आवको समाप्तिमा बजार परिसूचक १३६२.३४ र पुँजीकरण १७.९३ खर्बमा पुग्यो ।

तालिकाः कोभिडका बीच बजार परिसूचक, कारोवार र पूँजीकरण

	२०७६/७७ पुस मसान्त	लकडाउन अघिल्लो कारोवार २०७६ चैत ९	बजार खुलेको २०७७ असार १५	२०७६/७७ असार मसान्त	उच्च विन्दु २०७७ मंसिर १७	२०७७ मंसिर २८	कोभिड प्रभाव (चैत ९ बाट मंसिर २८)
							अंक	प्रतिशत
नेप्से	१२६३.३८	१२५१.४५	११८८.७०	१३६२.३४	२०७१.०२	२०१०.४५	७५९.००	६०.६५
सेन्सिटिभ	२७४.२८	२७१.०६	२५६.२९	२८८.२४	३९६.०४	३८२.११	१११.०५	४०.९७
फ्लोट	८९.३५	८८.५६	८३.५३	९५.४६	१३९.२१	१३६.३३	४७.७७	५३.९४
उपसमूह
बैंकिंग	१११६.७६	१०९३.२६	१०१६.२८	११५३.००	१५०७.३२	१४८१.५४	३८८.२८	३५.५२
विकास बैंक	१७०४.००	१७११.०१	१६२४.६८	१७११.४३	२२३९.७१	२१६५.३२	४५४.३१	२६.५५
लघु वित्त	१९६६.००	२०५०.३०	१९६८.९२	२४३८.९९	३१५८.५४	३०७५.५४	१०२५.२४	५०.००
वित्त	६१८.३३	६३६.१२	६२५.१४	६५४.७०	९०२.१३	८८७.८८	२५१.७६	३९.५८
निर्जिवन विमा	५०७८.७२	५२७१.७५	५०४०.७९	६२४५.१८	१००७९.००	९६४०.२७	४३६८.५२	८२.८७
जीवन विमा	६३७७.१२	६७९७.२०	६७४७.०७	८०८७.३३	१२८६४.९५	१२६०८.३०	५८११.१०	८५.४९
जलविद्युत	१०२३.०६	९३३.०६	८८६.३३	९६६.१७	१७२१.३१	१७४५.०२	८११.९६	८७.०२
व्यापार	७७६.३२	७६३.७२	७९०.३९	८७६.०५	२३११.७४	१९४५.१८	११८१.४६	१५४.७०
होटेल	१९९५.९७	१५६३.४५	१५३०.२५	१४६७.७४	२०५८.८२	१९८५.४२	४२१.९७	२६.९९
उत्पादन तथा प्रशोधन	२४२८.५६	२४५९.३२	२४९३.६३	२७०१.६९	४८४५.३८	४८२४.१५	२३६४.८३	९६.१६
अन्य	६८७.४४	६७९.९३	६६१.८२	७६८.५३	१८१७.१६	१६७७.३५	९९७.४२	१४६.६९
दैनिक कारोवार रकम (रु. करोड)	१०२.६४	१९.४६	४८.५३	११६.०५	७४६.३५	४८९.९५	४७०.४९	२४१७.७३
बजार पूँजीकरण (रु. खर्ब)	१६.१०	१६.००	१५.६०	१७.९३	२७.७५	२६.९५	१०.९५	६८.४४

तथ्यांक साभारः शेयरसंसार डटकम र नेप्से वेबसाइट

लकडाउनकै बीचमा पनि विभिन्न कम्पनीका सेयर निष्कासन र सूचीकरण भए भने बजारले एउटा गति लिन थाल्यो । लकडाउन अनौपचारिक रूपमा खुल्दै गयो भने सरकारमा अर्थमन्त्री परिवर्तन भयो । बजारमा कारोबारीहरूको सकृयता बढ्न थाल्यो, जसले बजार परिसूचक २०७७ मंसिर १७ गते हालसम्मको उच्च विन्दु २०७१.०२ र बजार पुँजीकरण २७.७५ खर्ब रूपैयाँ कायम हुन पुग्यो । दैनिक कारोबार समेत २०७७ मंसिर १४ मा उच्चतम ९.२२७ अर्ब रुपैयाँसम्म पुग्यो ।

कोभिडबाट सूचीकृत कम्पनीहरूको व्यवसाय र मुनाफामा धेरैथोरै प्रभाव परेकै छ । होटल व्यवसाय अझै ४–५ वर्ष प्रभावित हुने तथ्य नै बाहिरिएको छ । बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरूले राज्य र नियामकीय निर्देशनसँगै ब्याज छुट र कर्जा अनि ब्याज भुक्तानीमा थप समय दिँदाको थप प्रभावित भए । विमा व्यवसाय तुलनात्मकरूपमा कम प्रभावित देखिँदै गर्दा विद्युत उत्पादन भई ग्रिडमा जोडिएका जलविदुत आयोजना भने सामान्यत प्रभावित भएनन् । यसरी कोभिड संक्रमणको फैलावट, आर्थिक गतिविधिमा संकुचन र सूचीकृत कम्पनीहरूमा नकारात्मक प्रभावका बावजुद बजार परिसूचक र पुँजीकरण ५० प्रतिशत हाराहारी बढेको यथार्थ हो ।

२०७७ मंसिर २८ को बजार तथ्यांकले लकडाउनको अघिल्लो दिनभन्दाबजार परिसूचक ७५९ (६०.६५%) र पुँजीकरण १०.९५ खर्ब रूपैयाँ(६८.४४%) ले बढेको छ । उपसूचकगत रूपमा सबैभन्दा बढि व्यापार समूहको १५४.७० र अन्य समूहको १४६.६९ प्रतिशतले बढ्दा बैंकिग क्षेत्रऔसतमा ३७.९१, बीमा औसतमा ८४.१८, जलविदुत ८७.०२ प्रतिशतले बढेको छ ।

बजार वृद्धि र स्थायित्व

बजार सरोकारवालहरू समय–चक्र (मार्केट साइकल) अनुसार पनि नयाँ उचाइमा पुग्नेमा ढुक्क थिए, तर कोभिड र लकडाउनसँगै आर्थिक गतिविधि र बैंकिङ मुनाफामा प्रभावित हुँदा तत्काल बजार आक्रमक ढंगले अगाडि बढ्नेमा सशंकित थिए । यसैबीच अर्थमन्त्री परिवर्तनसँगै बजारमा अदृष्य रूपमा सकारात्मक माहौल देखिन र कारोबारीहरूको सक्रियता बढ्न थाल्यो । यस्तै बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले बजारमा सस्तो र सहज पैसाको उपलब्ध गराउनुका साथै केही बैंकले पूर्व कर्जा स्वीकृति गरेर खरिद पश्चात् धितो कायम गरे हुने व्यवस्था गरिदिए भने कतिपय व्यवहारिक समस्याको सहज समाधान समेत उपलब्ध गराए । बजेटको सेयर धितोकर्जामा मार्जिन १२० दिनको औसत वा प्रचलित मूल्यको ७० प्रतिशतसम्म उपलब्ध गराउन सकिने नीतिगत व्यवस्थाले पनि कर्जाको लागत र सहजता बनायो । कतिपय बैंक तथा वित्तिय संस्थासँगै अन्य संस्थाले प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा धितोपत्रमा लगानी तथा कारोबार बढाए । बजार वृद्धिमा अधिक तरलताको उल्लेख्य भूमिका रहँदै गर्दा रेमिट्यान्समा निरन्तरको वृद्धि, अन्य आर्थिक क्षेत्रमा अर्थोपाजन अवसरको कमीसँगै बेरोजगार÷अर्धबेरोजगार र फुर्सदिला व्यवसायीको धितोपत्र बजारमा प्रवेशले कारोबार बढाउन सघायो । प्रविधिगत पूर्वाधारमा सुधारसँगै भौतिक उपस्थिति विनै अनलाइन (कम्प्युटर, मोवाइल) बाटै बजारमा सहज पहुँच कायम गरी सेयर तथा रकमको कारोबार र राफसाफले पनि बजार र कारोबार बढायो । यो वा त्यो कारणसँगै कारोबारी र लगानीकर्ताको आशावादी र सकारात्मक मानसिकताले धितोपत्रको माग र मूल्यमा वृद्धिसँगै परिसूचक, कारोबार रकम र बजार पुँजीकरण बढ्यो ।

कारोबार समयमा किन्ने र बेच्नेको मानसिकता अनि मोलमोलाइबाट निर्धारित मूल्यसँगै कम्पनीको सेयरको मूल्य, बजार परिसूचक र पुँजीकरण परिवर्तन सुनिश्चित छ ।आस र त्रासले सहजै डो¥याउने बजार कारोबारीेको व्यवहार र मानसिकता, पैसाको उपलब्धता र लागत अनि नियामकीय भूमिकाले बजारको स्थायित्व र दिशा निर्देशित गर्नेछ।

उच्चविन्दुबाट सामान्य करेक्सन हुँदै सामान्यीकरण तर्फ बढेको बजारसूचीकृत कम्पनीहरूको आगामी वित्तिय उपलब्धिबाट केहि प्रभावित भएता पनि ठूलो गिरावटको अपेक्षा कमै गरिएको छ । अर्थतन्त्रले सोचेजस्तो गति लिएर सूचीकृत कम्पनीहरूको व्यवसाय र मुनाफामा सुधार; बजारमा आवश्यक रकमको सस्तो र सहज उपलब्धता; नियामकीय सहयोग; कारोबार लागत (कमिसन, शुल्क) मा कमी; अनलाइन कारोबार प्रणालीमा थप सुधार, चुस्तता र सहजता भएको र अर्थतन्त्र अनि बजार समेत कोभिड प्रभाव मुक्त हुँदै गएको अवस्थामा बजारको स्थायित्वसँगै थप उच्चतम विन्दु हासिल गर्ने सम्भावना पनि उतिकै रहन्छ । जति नै सकारात्मक र उत्साहित हुँदा पनि सेयर बजार सबैभन्दा जोखिमपूर्ण र अनिश्चित भएकोमा भने सबैको ध्यान जानैपर्छ ।

काराेवार दैनिककाे ११अाैं वार्षिकाेत्सव विशेषांकमा  २०७७ मंसिर ३० गते प्रकाशित, कोभिडको त्रासमा सेयरबजारको आश